Xitay hökümitining ürümchide Uyghur we xitaylargha tutqan perqliq siyasiti némini körsitidu?

YouTube Din élinghan bu süretler kirishtürmiside, 5 - iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin chetel metbuatlirining xewerliride bérilgen körünüshler, yeni 7 - iyul künidiki uyghur ayallirining namayishi jeryanida ayallar we balililarning uchrighan muamilisi, 13 - iyul küni yüz bergen xitay saqchilirining 2 uyghurni étip öltürgelik weqesi, shundaqla 6 - iyuldin kéyin, ürümchidiki xitay puqralirining qandaq qorallanghanliqi we urümchi kochilirida uyghurlarni "owlap" yürüp, uyghurlarni urup öltürüshliri körsitilgen.

Bir qanche kün ilgiri ürümchi da'iriliri Uyghur élining jenub, shimalidin kelgen yaqa yurtluqlarning ürümchide olturaqlishishini chekleydighan tedbirlerni yolgha qoyghan idi. Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri xitay hökümitining 5 - iyuldin kéyin ürümchidiki Uyghurlar bilen xitaylargha tutqan bu xil perqliq siyasetlirini yenimu kücheytishi Uyghur élide yenimu zor milliy toqunushlargha yol achidu dep qarimaqta.

Ürümchidiki xitay medikarlargha qaratqan kengchilik

Bir qanche kün ilgiri xitay xelq tori 5 - iyul weqesining yüz bérishi Uyghur élide bu yil pesillik ishlemchilerning yétishmeslikini keltürüp chiqarghanliqini xewer qilghan idi. Bu heqtiki xewerdin ashkarilinishiche, her yili Uyghur élining jenub, shimalliridiki bingtu'en déhqanchiliq meydanlirigha xitaydin kéliwatqan aqqun ishchilar 500 mingdin ashidighan bolup, hazirghiche bu yilliq pesillik ishlemchiler sani 360 minggha yétidighanliqi mölcherliniwatqan iken, buning 200 mingi yerlik, 160 mingi xitay ölkiliridin kélishi mumkin iken, peqet bingtu'en déhqanchiliq meydanlirighila 140 ming ishchi kemlik qilidiken.

Xitay hökümiti tarqatqan uchurlardin 5 - iyul ürümchi weqesining xitay ishlemchi hem sayahetchilerge belgilik tehdit körsetkenliki buning bilen, Uyghur élidiki xitay bashquruwatqan sayahetchilik hem ishlemchilerge muhtaj shirketlerning melum derijide ziyan'gha uchrighanliqi bayan qilinmaqta.

Shundaqla xitay hökümitining 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin ziyanni eng töwen chekke chüshürüsh üchün,xitaydin Uyghur élige kélidighan aqqun ishchilar hem sayahetchilerni nishan qilghan türlük étibar bérish, qiziqturush siyasetlirini qolliniwatqanliqi melum.

Shinxu'a torining 14 - awghusttiki xewirige qarighanda, ürümchi hökümiti we ürümchi emgek we ijtima'iy kapalet idariliri birlikte ürümchidiki aqqun ishchilarning xizmet hem turmushini kapaletke ige qilishta étibar bérish siyasetlirini yolgha qoyghan bolup, bu heqtiki kengchilik siyasiti hetta, ularning xitay ölkiliridin ürümchige yétip kélishi üchün mexsus poyiz qatnishi ajritish, tamaq we yol chiqimlirining bir qismini kötürüsh, aqqun ishchilarning ürümchide turushluq, kimlik resmiyetlirini béjirish, ijtima'iy kapalet kinishkisi, sughurta hem banka hésabati échish, balilirini mektepke orunlashturush resmiyetlirini bijirishke oxshash ishlirigha asanliq yaritish qatarliqlarni öz ichige alidiken.

Uyghurlargha tarchiliq

Halbuki bezi gheyri resmiy statistikilarda körsitilishiche, jenobiy rayonlardin hayatliq yoli izdep ürümchige kilip turup qalghan "yaqa yurtluq Uyghurlarning omumi sani 100 mingdin artuq. Tirikchilik yoli izdep ürümchige kelgen bu Uyghurlar ürümchide jem'iyetning eng töwen tebiqisidikiler bolup, muqim ish orni yoq, ürümchidiki yaqa yurtluq Uyghurlarning radi'omizgha bergen inkasliridin melumki, ular hökümetning xitay aqqunlargha qaratqan ijtima'i parawanliqidin, salametlik sughortisidin behriman bolalmaydu, mektepler qobul qilmighini üchün perzentlirini oqutush imkaniyiti yoq, peqet Uyghurlar teripidin yaritilghan ish heqqi intayin töwen bolghan éghir jismani emgek imkanliri bilen hayat kechüridu. Shundaq turuqluq bu Uyghur déhqanlirining derdige derman bolidighan héchqandaq organ yoq, qanuniy heq ‏ - hoquqlirini qoghdaydighan orun yoq. Eksiche xitay hökümiti bu atalmish" qara nopus" Uyghurlargha qaratqan rehimsiz siyasetlirini kücheytip barmaqta.

Xitay hökümiti 5 - iyul weqesidin kéyin, Uyghur aptonom rayonining paytexti ürümchide köchme nopusning ürümchi shehiride olturaqlishishigha cheklime qoyushni kücheytidighan yéngi tedbirlerni yolgha qoyghan idi, bu heqte düshenbe küni radi'omizda xewer qilin'ghinidek, ürümchi sheherlik hökümet yéqinda chiqarghan bu heqtiki belgilimide, öy igisidin ijare bérilidighan öylerni tizimgha aldurup, ijarikeshlerning herikitini nazaret qilish, shübhilik heriketlerni bayqisa, saqchigha melum qilish telep qilin'ghanliqini ilgiri sürgen.
 
Ürümchi sheherlik partkomning sékritari li ji, xitay merkizi téliwiziye istansisida qilghan sözidimu, 5 - iyul ürümchi weqesi munasiwiti bilen qolgha élin'ghanlarning mutleq köp qismining qeshqer we xoten rayonliridin " éqip kelgenler " ikenlikini, bularni soraq qilish üchün jenobiy rayonlardin 100 din artuq saqchi we teptishning yötkep kilin'genlikini ochuq bayan qilghan idi.

Uyghur pa'aliyetchiliri : xitayning bu siyasetliri yaxshi netije bermeydu

Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi séyit tömtürük ependi xitay hökümitining ürümchide xitay we Uyghurlargha yolgha qoyuwatqan perqliq siyasitini tenqidlep, bu siyasetler, xitay hökümitining 5 ‏ - iyul ürümchi weqesidin sawaq almighanliqini, Uyghurlargha qaratqan milliy kemsitishning küchiyishi, sherqiy türkistanda yenimu chong weqelerning yüz bérishini keltürüp chiqiridu dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Kanadadiki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi memet toxti ependi, xitay hökümitining ürümchide aqqun xitaylargha qaratqan étibar siyasitining siyasiy arqa körünüshke ige ikenlikini, xitay hökümitining türlük basturush, qamal qilish siyasetliri arqiliq Uyghurlarni sherqiy türkistandiki bayliqlar merkezleshken shimaliy rayondin yiraqlashturup, bu jaylarda xitay nopusini zoraytiwatqanliqini otturigha qoydi.

14 - Awghust xitayning Uyghur élidiki partkom sékrétari wang léchu'en téliwiziye nutqidimu,"yaqa yurtlardin kelgen Uyghurlar topliship olturaqlashqan ürümchi sheher yaqilirini, ürümchining we rayonning muqimliqigha tehdit yetküziwatqan sezgür rayon" dep tekitlidi.

Ürümchidiki yaqa yurtluqlar bir qeder köp bolghan at beyge meydani rayonidiki bir Uyghurning inkasigha qarighanda, 5 - iyul weqesi yüz bergen kéchidin bashlap, xitay da'iriliri bu rayondiki barliq Uyghur yashliri hem erlirini öymu ‏- öy kirip axturup tutqun qilghan. Nöwette'ürümchi sheher bazarlirini awat qiliwatqan ushshaq tijaretchiler birdinla azlap, yamanliq tagh, at beygisi meydani qatarliq yaqa yurtluq Uyghurlar topliship olturaqlashqan mehelilerning ilgiriki qaynam ‏ - tashqin hayatidin eser qalmighan.