Хитай 'шинҗаң мәсилиси' тоғрисида йиғин чақирип, мәбләғ селиш вә бихәтәрликни күчәйтишни тәкитлиди

2009- Йилидики "шавгуән вәқәси" вә "үрүмчи вәқәси" дин көрүнүшләр.

Анализчилар, бейҗиң һөкүмити хитай көчмәнлирини йөләш сияситини өзгәртип, йәрлик хәлқниң тәрәққиятиға көңүл бөлмисә, мәсилә һәл болмайдиғанлиқини билдүрмәктә.

Хитай даирилириниң алдинқи күни бейҗиңда ачқан уйғур мәсилисигә даир йиғини хитай компартийиси мәркизи комитет сиясий биюрусиниң бу йил ичидә чақирилидиған "шинҗаң мәсилиси" тоғрисидики йиғининиң тәйярлиқи болуп, йиғинға хитай мәркизи комитетидики алақидар бөлүмләр вә дөләт ишлар кабинти қармиқидики мунасивәтлик комитет вә министирлиқлар, уйғур илидә нефит, тәбиий газ, кан байлиқлирини ечиш кәспий билән шуғуллинидиған чоң ширкәтләрниң мәсуллири қатнашқан.
 
Хитай мәтбуатлириниң бу һәқтики хәвәрлиридә , йиғинда мәркәзлик төвәндики икки нуқтиниң тәкитләнгәнлики тилға елинған, биринчиси , уйғур илиға селинидиған мәбләғни көпәйтип, районниң тәрәққиятини тезлитиш, иккинчиси "шинҗаң"ниң узун муддәтлик аман исәнликигә капаләтлик қилиш.

Сәйшәнбә күнки йиғинға хитай мәркизи комитет сиясий биюрусиниң бихәтәрлик ишлириға мәсул даими әзаси җав йүңкаң риясәтчилик қилған болуп, "хәлқ гезити"ниң хәвиридә җав йүңкаң мәркәздики рәһбәрләрниң бу йилниң ахирлирида "шинҗаң хизмәт йиғини" чақиришни қарар қилип, "шинҗаңниң тез тәрәққиятини қоллаш, узун муддәтлик аман исәнликини илгири сүрүш тоғрисида муһим орунлаштуруш елип барғанлиқи"ни тәкитлигән.

Лекин хитай мәтбуатлириниң бу һәқтики хәвәрлиридә, уйғур илиға қанчилик мәбләғ селинидиғанлиқини вә йәрлик хәлқниң мәнпәәтдар болушиға қандақ капаләтлик қилинидиғанлиқини чүшәндүрмигән. Америкидки уйғур зиялийлиридин америка уйғур җәмийитиниң алақә - учур ишлар мәсули обулқасим түмән әпәнди зияритимизни қобул қилип, бастуруш мәсилини һәл қилалмалйдиғанлиқини, йәрлик хәлқниң мәнпәәти капаләткә игә қилинмиса, бу сиясәт йәнила хитай көчмәнлиригә хизмәт қилидиғанлиқини, милли зиддийәт чоңқурлишидиғанлиқини агаһландурди.
              
"Хәлқ гезити" бу йиғинға хитайниң әң чоң ениргийә ширкәтлириниң қатнашқанлиқини, бу ширкәтләрниң ичидә җуңго нефит ширкити, җуңго нефит - химийә ширкити, шенхуа гуруһи қатарлиқ ширкәтләрниң барлиқини билдүргән. Бу ширкәтләр болса уйғур илиниң нефит, тәбий газ вә кан байлиқиға мәбләғ селип, районниң ениргийә байлиқини манаполийә қиливалған ширкәтләр иди. Йиғинда җав йүңкаң "дөләт игиликидики ширкәтләр шинҗаңға мәбләғ селишни күчәйтип, йәрлик иқтисад вә иҗтимаий тәрәққиятни илгири сүрүши керәк" дегән.

2009 ‏ - Йили 7 - айда йүз бәргән "5‏ - июл вәқәси" хитайниң райондики миллий сияситигә еғир зәрбә бәргән болуп, хитай һөкүмити бу вәқәни дуня уйғур қурултийи вә униң рәһбири рабийә қадир ханимға артқан болсиму, лекин нурғун мутәхәссисләр хитай даирилириниң уйғурларни чәткә қеқип, хитай көчмәнлирини йөләшни асас қилған бир тәрәплимилик миллий сиясити бу тоқунушниң келип чиқишиға сәвәб болғанлиқини илгири сүргән.

Обулқасим түмән әпәнди, хитайниң мәзкур пиланни йолға қоюшидики нийитигә гуман билән қарайдиғанлиқини, лекин хитайниң йәрлик иқтисадни тәрәққи қилдуруш нийити болса, бу пиланниң изчилаштурулушиға капаләтлик қилишниң йоли уйғурларниң аптономийилик һоқуқини кеңәйтиштур, дәп көрсәтти.

Хитай һөкүмити  "5 - июл вәқәси"дә 197 адәмниң өлгәнлики, өлгәнләрниң көп қисиминиң хитайларни асас қилидиғанлиқини илан қилип, районда кәң көләмлик бастуруш, қолға елиш, тутқун қилиш вә сотлаш һәрикитини қанат яйдурған иди.

Дуня уйғур қурултийи вәқә җәрянида вә вәқәдин кейинки бастуруш, тутқун қилиш һәрикитидә 10 миң уйғурниң из ‏ - дерәксиз йоқалғанлиқини илгири сүргән. Үрүмчи оттура сот мәһкимиси һазирға қәдәр  "5 - июл вәқәси"дә җинайәт садир қилғанлиқини илгири сүргән 26 адәмгә өлүм җазаси бәрди. Хәлқара кишилик һоқуқни қоғдиғучи тәшкилатлар болса , бу сотларни адаләтсизлик билән әйибләп, җавабкарларниң һоқуқи қоғдалмиғанлиқини тәкитлигән.

"Шинҗаң мәсилиси" һәққидики хизмәт йиғининиң қачан ечлидиғанлиқиға даир күнтәртипкә аит конкрет мәсилиләр бизгә мәлум әмәс. Җав йүңкаң йиғиндики сөзидә, йиғинниң бу йилниң ахирлириға қәдәр ечилидиғанлиқини илгири сүргән. Хитай мәркизи һөкүмити "5 - июл вәқәси"дин зор көләмлик өмәк тәшкилләп, уйғур аптоном районида тәкшүрүш елип барған иди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.