Jenubi kaliforniye uniwérsitétida '5 ‏- iyul weqesi' ning xaraktéri talash - tartish qilindi

Süret, shinjang uniwérsitétining tunggan millitidin bolghan jemiyetshunasliq ilmiy boyiche proféssori yang jongdongning amérika jenubiy kaliforniye uniwérsitéti amérika - xitay instituti tor bétide bérilgen süriti.

Bu proféssor nuqtiliq halda "5‏ - iyul weqesi" heqqide toxtilip, bu weqening xaraktérini "milliy toqunush" dep mu'eyyenleshtürüshke qarshi chiqqan.
                    
"5 - ‏Iyul weqesi" yüz bérip bir yildin ashqan bolsimu, lékin bu weqening xaraktérini néme, dep békitish mesilisi yenila xitay hökümiti bilen Uyghur teshkilatliri, bezi chet'ellik mutexessis we Uyghur ziyaliyliri bilen xitay mutexessis we ziyaliyliri arisidiki küchlük talash-tartish we munazire témisi bolup kéliwatidu. Ötken hepte Shinjang uniwérsitétining tunggan millitidin bolghan jem'iyetshunasliq ilmiy boyiche proféssori yang jongdongning amérika jenubiy kaliforniye uniwérsitétida doklat bérish yighini Ötküzüp, "5 - iyul weqesi"ning milliy toqunush emesliki, buning bir "ammiwi weqe" ikenlikini ilgiri sürüshi chet'ellik mutexessis we Uyghur ziyaliylirining inkasini qozghidi.

Bezi chet'ellik mutexessisler yang jongdongning pikrige qoshulmaydighanliqini bildürse, bezi Uyghur ziyaliylar yang jongdongning qarishi xitay hökümitining meydani bilen birdek ikenliki we uning xitay hökümitige masliship, bu weqening xaraktérini burmilashqa urun'ghanliqini ilgiri sürmekte.

Yang jongdong los anjilistiki jenubiy kaliforniye uniwérsitétida bergen doklatida "5 - iyul weqesi"ni xitaylar bilen Uyghurlar arisidiki milliy toqunush, dep süretleshke qarshi turidighanliqini bildürgen. Uning eskertishiche, kishiler arisidiki kirim perqining égiz - pesliki bu weqening kélip chiqishidiki heqiqiy seweb bolup, bu weqe peqet junggo jem'iyitining qurulmisida yüz bergen özgirish jeryanidiki bir ammiwi xaraktérlik ijtima'iy weqedin ibaret iken. U, "men qarshi turidighan muhim nuqtilarning biri, shinjangda yüz bergen ammiwi xaraktérlik weqelerni noqul milliy toqunush, dep tonushtur. Emeliyette bu weqe peqet junggo jem'iyitining qurulmisida yüz bergen özgirish jeryanidiki bir ammiwi xaraktérlik ijtima'iy weqe. Biz bu weqeni junggo jem'iyitining qurulmisidiki özgirishtin ibaret bu tarix arqa körünüsh ichide közetken waqtimizdila, shinjangda yüz bergen ammiwi xaraktérlik ijtima'iy weqelerni téximu toghra tonup yételeymiz shundaqla shinjangning tereqqiyatining téximu yaxshi usulini tapalaymiz," dégen.

Lékin en'gliyide yashaydighan Uyghur ziyaliysi we siyasiy aktipliridin enwer toxtining eskertishiche, yang jongdongning qarishi, xitay hökümitining "5 - iyul weqesi" üstidin chiqarghan xulasisi bilen birdek bolup, emeliyette bu "5‏ - iyul weqesi"ning ammiwi hadise ikenlikini algha sürüsh arqiliq Uyghur xelqining milliy menpe'eti barliqi, ularning öz milliy menpe'etni qoghdashqa heq - hoquqluq ikenlikini inkar qilishtur.

Xitay hökümiti "5 - iyul weqesi" yüz bérip uzun ötmey mezkur weqening xaraktérini békitip, bu weqening diniy mesilimu emes, milliy mesilimu emesliki, bu weqe chégra ichi we sirtidiki "milliy bölgünchiler" pilanlighan "topilang" ikenlikini élan qilghan. Lékin chet'eldiki Uyghur teshkilatliri weqeni béyjing hökümitining xitay köchmenlirini kötürüp, Uyghurlarni chetke qéqishtin ibaret kemsitish xaraktérlik siyasiti keltürüp chiqarghanliqini ilgiri sürgen.

Lékin yang jongdongning qarishiche, "5 - ‏iyul weqesi"ning yüz bérishidiki négizlik seweblerning biri sheher bilen yézilarning kirim perqining chongluqidur. U, Uyghurlarning köp qismining yézilarda yashaydighanliqini, xitaylarning köp qismi sheherlerde olturaqlashqanliqini eskertip, dölet igilikidiki karxanilarda milliy ishchi - xizmetchilerge nisbet bérish, baj kechürüm qilish qatarliq usullar arqiliq xususy karxanilarni milliy ishchi - xizmetchi qobul qilishqa ilhamlandurushni tekitligen. Uning qarishiche, mesile ijtima'iy bolup, hel qilish nishani ijtima'iy mesililerge qaritilishi lazim. Lékin Uyghurlarni tetqiq qilidighan amérikiliq bezi mutexessisler we Uyghur weziyitige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan amérikidiki bezi xitay ziyaliylirining qarishi yang jongdong bilen birdek emes.
 
Yighinda kaliforniyidiki pomona uniwérsitétining ottura asiya mesililiri tetqiqatchisi jru gladnéy söz qilip, yang jongdongning qarishigha qoshulmaydighanliqini bildürgen. Jru gladnéyning eskertishiche, "5 - iyul weqesi" yéza bilen sheher otturisida yüz bergen emes, belki bu weqe del ürümchi shehirining özide yüz bergen. Weqede toqunushqan her ikkila terep ürümchide yashaydighan sheher ahaliliridur.

Öktichi xitay ziyaliylirining qarishiche, yang jongdong otturigha qoyghan toqunushning sewebi "ijtima'iy" dégen qarash shinjangdiki ixtilapning sewebi emes, belki bu uning netijisi. Ixtilapning sewebi diniy we siyasiy bolup, bu xitaylarning Uyghurlarning öz özini idare qilish hoquqini ret qiliwatqanliqidur.

Amérikidiki xitay weziyet analizchiliridin chén kuydé ependining qarishiche, mesilining hel qilishning eng asasliq charisi Uyghurlarning aptonom hoquqigha toluq hörmet qilish. U, "négizlik nuqtidin alghanda eng muhimi yerlik az sanliq milletlerge jümlidin Uyghurlar we bashqa milletlerge toluq aptonomiyilik hoquq bérilishi kérek. Bolupmu ularning öz medeniyiti, örp - aditi we diniy étiqadi qatarliq alahidiliklirini saqlap qélishigha kapaletlik qilish lazim. Aldi bilen ularning bu jehettiki asasi hoquqini qoghdap, andin bu asasta ularning hoquq da'irisining chek - chégrisini békitish kérek. Hetta köchmenler mesilisinimu shu qatarda oylishish lazim. Shundaq qilghandila her qaysi rayonlardiki her millet xelqining hoquqini qoghdighili bolidu. Mana bu eng halqiliq mesililer. Yerlik xelqning medeniyet, örp adet, diniy étiqadigha hörmet qilish aldinqi shert. Bu herqandaq qanun chiqarghanda ri'aye qilishqa tégishlik shert bolushi lazim" deydu.

Lékin chén kuydéning eskertishiche, junggodiki az sanliq milletlerning aptonomiyilik orni, jümlidin Uyghurlar bilen xenzularning munasiwiti qatarliq nazuk mesililerning hel bolush -bolmasliqi junggoning siyasiy qurulmisidiki özgirishke munasiwetlik bolup, junggoning hazirqi ehwali we "shinjang"ning nöwettiki weziyitidin alghanda bu demalliqqa hel bolidighan mesililer emes.

Lékin shinjang uniwérsitéti proféssori yang jongdong "shinjang"diki Uyghurlar bilen xitaylarda öz ara bir ‏- birige qarshi milliy öchmenlik yoqluqini tekitligen. Uning eskertishiche, Uyghurlarning az dégende 6 den 5 qisim özlirini "junggo puqrasi" hésablaydighan bolup, köpchilik Uyghurlar "shinjang"ni ezeldin tartip junggoning bir qismi, dep qaraydiken.

Enwer toxti bolsa yang jongdongning bu sözlirige baha bérip, yang jongdongning bu ilmiy nezeriyisi siyasiy jehettin xataliship ketmeslik asasigha qurulghanliqini bildürdi.

Yang jongdong özining bu tetqiqatida xitay penler akadémiyisi yéza tereqqiyat orni ijtima'iy mesililer tetqiqat merkizining mes'uli yü jyenrongning nezeriyisige asaslan'ghanliqini ilgiri sürgen bolup, u yü jyenrongning ijtima'iy hadisiler heqqidiki nezeriyisini shinjangdiki weqege tetbiqlighanliqini bildürgen. Lékin analizchilarning eskertishiche, yüy jyenrong 2009 ‏- yili 2 - ayda yaponiyide ilmiy doklat bérip, shinjang we tibettiki weqelerning ichkiri ölkilerdiki ammiwi xaraktérlik ijtima'iy hadisilerdin pütünley perqlinidighanliqini, ichkiri ölkilerdiki ammiwi weqelerde xelqning maddiy menpe'et telipi eks étilidighanliqi, bu weqelerning shinjang we tibettiki weqelerdek hakimiyetni hujum nishani qilghan siyasiy xaraktérlik weqeler emeslikini tekitligen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.