Béyjingning islam dunyasigha bolghan tonushi

5 - Iyul ürümchi qanliq weqesidin kéyin islam konfransi teshkilati bash sékritari ekmeleddin ihsanoghli bu ishqa alahide ehmiyet bérip, ürümchi weqesi heqqide tepsiliy melumat élish üchün türkiye enqere uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin emet ependini jiddige teklip qilghan. Sürette, bash sékritar ekmeleddin ihsanoghli ependi.

Yéqinda "wal strit géziti" de élan qilin'ghan "béyjingning islam dunyasigha bolghan tonushi" mawzuluq maqalide aptor xitay bilen ottura sherq islam döletliri arisidiki munasiwetler we xitayning islam dunyasigha bolghan tonushi heqqidiki bezi köz qarashlirini bayan qilishtin awwal del mushu mesilini otturigha qoyghan.

Aptor maqaliside aldi bilen 5 - iyul künide Uyghur musulmanliri bilen xitaylar arisida meydan'gha kelgen toqunushta resmiy reqemler boyiche 197 kishining ölgenliki, Uyghur musulmanlirining xitayning qattiq bésim siyasiti astida yashawatqanliqi heqqide qisqiche melumat bérip ötkendin kéyin, rayondiki musulman xelq bolghan Uyghurlar bilen xitaylar arisida toqunush barliqqa kelgende islam dunyasining öz mes'uliyitini ada qilalmighanliqini ilgiri sürgen. U : "ottura sherqtiki musulman döletliri xitayning rayondiki zoriyip bériwatqan küchige bash egdi, islamgha a'it mesililerde özini chong dölet hésablaydighan iran we se'udi erebistanmu ürümchi weqesini xitayning ichki ishi dep, bu heqte pikir bayan qilishtin özini tartti" dep körsetken.

Aptor maqaliside Uyghur mesilisige qarita islam teshkilatlirining bahasighimu yer bergen bolup, u, bu teshkilatlarning Uyghur musulmanlirining mesilisige ottura sherq, jenubiy we gherbiy jenubi asiyadiki we hetta kafkaziyidiki mesililerge oxshash étibar bermigen bolsimu, yéqindin buyan bezi islam teshkilatlirining xitayning Uyghur musulmanlirigha yürgüzüwatqan siyasetlirini eyibleshke bashlighanliqini bildüridu we buninggha misal süpitide ürümchi weqesi meydan'gha kelgendin kéyin, elqa'ide qomandanliridin biri bolghan abu yahya al libining xitaygha qarshi bergen bayanatini misal qilip körsitidu.

Maqalide aptor, Uyghur diyarigha chégridash bolghan gherbiy asiya rayonidiki qalaymiqanchiliqning xitayni chirmashqa bashlighanliqini, xitayning bu heqte derhal oylinishi kéreklikini bayan qilidu. Aptor bu heqte yene, amérika pakistanning kélechiki, rayondiki taliban küchlirining meqsetliri we rayonda qandaq bir rol élish üstide ochuq - ashkara mulahize élip bériwatqanda, xitayning bu heqtiki oy - pikirlirini ashkarilimay, jim turuwéliwatqanliqini bildüridu.

U xitayning nechche on yildin béri islam dunyasigha nurghun meblegh séliwatqanliqini, zor qurulush pilanlirini tüzgen bolsimu, emma xitayning islam dunyasigha bolghan tonushining töwenlikini tekitlep: "halbuki, peqet öz térritoriyisi ichidila islam bilen mu'amile qilish tejribisige ige bolghan xitay, téximu kengri islam dunyasi bilen arilishish jeryanida peyda bolidighan qiyinchiliqlarni hel qilishi kérek," dep körsitidu.

Aptor maqalide, xitayning musulman döletliridiki qurulushlirida musulmanlarning diniy, tarixi we medeniyiti yaritiwatqan mesililerge duchar boluwatqanliqini bayan qilidu. U mundaq deydu: "bu yerde oylinishqa tégishlik bir mesile bar, öz ichidiki musulman Uyghur xelqi bilen qandaq munasiwet ornitishni bilelmigen xitay, qandaq qilip bu pilanlirini dawamlashturalaydu. Islam dunyasi qudret tépiwatqan xitayni emdi tonushqa bashlidi, buning xitaygha qandaq aqiwet élip kélidighanliqini mölcherlesh hazirche qéyin."

U maqalisining axirida, xitayning Uyghur musulmanlirigha toghra mu'amile qilishining axirqi hésabta xitayning özi üchün paydiliq ikenlikini ilgiri sürgen. U : "xitay gerche buni ikki perqliq ish dep qarisimu, emeliyette xitayning öz ichidiki musulman xelq bilen bolghan munasiwitini uning islam dunyasida mewjut bolup turushidin ayrip qarashqa bolmaydu. Islam dunyasidek bir bazar we uningdiki mol énérgiye bayliqi xitayning derijidin tashqiri dölet bolushi üchün hayatiy ehmiyetke ige. Yeni, xitayning 21 - esirdiki islam dunyasi bilen bolghan munasiwetliride ghelibe qilishi yaki meghlup bolushi, xitayning derijidin tashqiri küch bolush arzusini emelge ashuralaydighan yaki ashuralmaydighanliqini belgileydu," dep körsitidu.

Biz maqalide tilgha élin'ghan mesililer boyiche, türkiyidiki ilahiyetshunasliq boyiche doktor atawulla shahyar ependi bilen ziyaret élip barduq. U maqalide otturigha qoyulghan pikirning eslide toghra bir köz qarash ikenlikini, emma buning hazirqi emeliyetke uyghun emeslikini bildürdi.

Atawulla shahyar ependi yene, islam dunyasining Uyghur musulmanlirining mesilisige nisbeten sükütte turuwélishining sewebliri üstide toxtilip ötti.

Atawullah shahyar ependi sözining axirida, ottura sherqtiki musulman döletlirining xitay bilen nurghun tijariy menpe'etlirining barliqini, shunga bu döletlerning Uyghurlarning mesilisi üchün söz qilishini kütüshning emeliyetke muwapiq emeslikini bildürdi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.