Буниңдин 30 йил бурунқи хитай - вйетнам урушида ким ғәлибә қилған?

Б б с ниң баян қилишичә, 1979‏ - йили 2 ‏ - айниң 17‏ - күни, хитай 200 миң әскәр сәпәрвәр қилип вейтнамниң шималий чегрисидин бесип киргән. Уруш бир айға йеқин давам қилип, һәр икки тәрәп еғир чиқим тартқан. Ахири хитай тәрәп әскәрлирини чекиндүрүп чиқипла, дуняға 'биз ғәлибә қилдуқ' дәп җакарлиған. Вйетнам тәрәп болса 'биз таҗавузчиларни қоғлап чиқардуқ' дәп җакарлиған. Шуниңдин кейин бу икки дөләтниң мунасивити 10 йилғичә йириклишип өтти.

Хитай қизил кехмир һакимийитини қоллаш үчүн вейтнамға һуҗум қилған

Мақалидә баян қилинишичә, 1978 ‏ - йили 6 ‏ - айниң 29 ‏ - күни, вйетнам совет иттипақи башчилиқидики иқтисадий һәмкарлиқ комитетиға қатнашти. 11 ‏ - Айниң 3 ‏ - күни йәнә, вйетнам билән совет иттипақи оттурисида һәрбий һәмкарлиқ келишими имзаланди. Бу, әйни вақитта, совет иттипақи хитайни чәкләш үчүн қолланған тәдбир иди.

Вйетнам 1979‏ - йили 1 ‏ - айниң 7 - күни, совет иттипақиниң қоллиши билән камбоджадики мав зедуңчи қизил кехмир һакимийитини ағдурған. Дөләт ичидә болса, хитайниң қоллиғучилирини чәкләйдиған сиясәт қолланған.

Әйни вақитта бейҗиң һөкүмитиниң вейтнамдики баш әлчиханисида 1‏ - дәриҗилик катиб болуп ишлигән яң миңйиниң баян қилишичә, дең шавпиң шәрқий җәнубий асия дөләтлирини зиярәт қилғанда, у бир дөләт башлиқиға хас әдәп билән әмәс, бәлки наһайити қопаллиқ билән ағзини бузуп 'әмди вйетнам лөкчәклириниң әдипини берип қойимиз' дәп җакарлиған икән.

Бейҗиң университети хәлқара мунасивәтләр институтиниң профессори җу феңниң ейтишичә, шуниңдин кейинла, хитай һөкүмити камбоджаниң қизил кехмир һакимийитини қоллаш үчүн вейтнамға һуҗум қилған.

Хитай қисимлири вйетнам чегрисидин 40 километир ичкириләп кирип уруш қилған. Вйетнам қисимлири хитайға тәврәнмәс ирадә билән қаршилиқ көрсәткәндин кейин, хитай 3 ‏ - айниң 5 ‏ - күни әскәр чекиндүрүшкә башлиған. 3 ‏ - Айниң 16 ‏ - күни тамамән чекинип чиққан. Хитай тәрәп бу урушта 20 миңдин артуқ адәм өлди, деди, вйетнам тәрәпму 20 миңдин артуқ адәм өлди, деди.

Сенгапор президенти ли гуаңявниң әслимисидә ейтилишичә, шу йилларда, совет иттипақи афғанистан урушидин қол үзүлмәй туратти. Хитай билән совет иттипақиниң мунасивити интайин начар иди. Әмма бу чағда, хитай билән америкиниң мунасивити яхшилинишқа башлиған иди. Дең шавпиң шу йили 1 ‏ - айниң ахирида америкини зиярәт қилип, дипломатик мунасивәт орнатти вә әгәр хитай вейтнамға һуҗум қилса, америкиниң совет иттипақи билән бир сәптә турмаслиқи һәққидә әйни вақиттики америка президенти җеми картер билән келишкән иди. Хитай дәл мушундақ шараитта вейтнамға һуҗум қилди.

Әмәлийәттә бу урушта америка ғәлибә қилди

Бейҗиң университетиниң профессори җу феңниң қаришичә, америка билән совет иттипақи дуняға хоҗа болушни талишиватқан вә совет иттипақи болса афғанистан мәсилиси түпәйлидин дуняда йетим қеливатқан әйни вақитта, совет иттипақи билән хитай оттурисидики һәр қандақ зиддийәт америка үчүн пайдилиқ иди. Америка коммунизмниң кеңийишни чәкләш мәқсити үчүн, коммунизм лагеридики хитай билән вейтнамдин ибарәт бу икки дөләтниң оттурисидики зиддийәттин үнүмлүк пайдиланди. Әмәлийәттә бу урушта америка ғәлибә қилди.

Уруштин кейин, хитай билән вйетнам оттурисидики чегра районларда 10 йилғичә тоқунуш үксимиди. 1991 ‏ - Йили совет иттипақи гумран болғандин кейин, хитай билән вейтнамниң дөләт мунасивити яхшилинишқа йүзләнди. 99‏ - Йили бу икки дөләт оттурисида чегра келишими имзаланғандин кейин, андин мунасивәт нормаллашти.

Бу уруштин кейин хитай 'сотсиялистик қериндаш' лириға һәргиз ишәнмәйдиған болди

Җо фең әпәндиниң қаришичә, буниңдин 30 йил бурун йүз бәргән 'хитай ‏ - вйетнам уруши' хитай рәһбәрлиригә өзиниң гумран болушқа йеқинлашқанлиқини һес қилдурған иди. Хитай шуниңдин башлап өзиниң 'сотсиялистик қериндаш' лириға вә идеологийиси өзигә охшайдиған дөләтләргә һәргизму ишәнмәйдиған болди. Бәлки дуняда көпрәк дост тутуш лазимлиқини чүшәнди. Буниң үчүн ислаһат елип беришқа бәл бағлиди.

Бу урушниң ярисини тәлтөкүс сақайтиш үчүн һәр икки дөләткә узун вақит керәк

Җу феңниң қаришичә, буниңдин 30 йил бурун йүз бәргән 'хитай ‏ - вйетнам уруши' хитай билән вейтнамниң һечқайсисиниң өз мәнпәәти үчүн қилинған уруш әмәс. Бу урушта һәр икки тәрәп еғир дәриҗидә зәхмиләнгән иди. Шуңлашқа, һәр икки тәрәп бу ечинишлиқ урушни әсләшни халимайду. Вйетнам хитай тәрәпниң 'әдипини берип қойдуқ', 'биз ғәлибә қилдуқ' дегән гепини аңлисила ғәзипи өрләп, милтиқини көтүрүп қопуду.

Әмма хитайлар һазир йәнә, һәдесила әйни вақитта хитай һөкүмитиниң тәшвиқати арқилиқ меңисигә орнап қалған шу бимәнә гәпләрни қилип, вейтнамниң ғәзипини өрлитип қойиду. Растини ейтқанда, бу урушниң ярисини тәлтөкүс сақайтиш үчүн һәр икки дөләткә узун вақит керәк.