Xitay bilen wyétnam arisida néfitlik majirasi yüz berdi

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jyang yü. 2007-Yili 29-may.

Roytérs agéntliqining béyjingdin bayan qilishiche, xitayning charlash paraxotliri tünügün, wyétnamning néfit qidiriwatqan binmin 2 belgilik paraxotining xizmitige üch sa'et kashila qilip, wyétnamning néfit qidirishta ishlitiwatqan eslihelirini buzup, kabéllirini üzüp tashlap qaytip ketken idi. Weqedin kéyin wyétnam uchur wasitiliri xitayning charlash paraxotlirini, wyétnamning néfit qidirish paraxotlirigha tajawuz qildi, dep eyibligen idi. Bügün xitay wyétnamni, yéngidin jiddiylik peyda qilmasliqi kérek, dep agahlandurdi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jang yü bügünki bayanatida yene, xitayning wyétnam paraxotlirigha tedbir qollan'ghanliqini, tamamen qanunluq heriket, wyétnam hazirqi jayda néfit qidirishni derhal toxtitishi lazim, dep jakarlidi.

Xewerde éytilishiche, gerche bu ikki dölet oxshashla kommunizmgha warisliq qilghan dölet bolsimu, emma ular dölet teweliki mesiliside, hergiz bir-birini kechürmeydu. Hazir bu ikki dölet otturisida weqe peyda bolghan bu jay, wyétnamning jenubi qirghaqliridin 120 kilométir yiraqliqta, xitayning xeynen arilidin 600 kilométir yiraqliqta. Xitay özidin köp yiraq bolghan bu jaydiki 1 milyon 700 ming kwadrat kilométir da'iridiki arallarni we xada tashlarni, xitay zémini dep jakarlap kéliwatidu.

Xelq'arada gherbiy parasél aralliri dep atilidighan bu jay, yillardin buyan wyétnam bilen xitay otturisida soghuqchiliq, hetta urush kélip chiqishqa sewebchi bolup kelmekte. Her qétim yüz bergen urush bir-birini mushundaq shekilde eyibleshtin kéyin kélip chiqqan idi.

Wyétnam terepning éytishiche, wyétnamning parasél arallirini xitay 1974‏-yili urush qozghap bésiwalghan. 1979‏-Yilidiki xitay -wyétnam urushimu, wyétnam bilen xitay qollawatqan qizil kéxmirlar otturisida soghuqchiliq peyda bolghandin kéyin kélip chiqqan. 1988‏-Yili xitay yene mushu parasél arallirining etrapida, wyétnamning sayahet paraxotigha hujum qilip, 70 neper wyétnamliq sayahetchini öltürgen. Wyétnam hazirgha qeder xitay bilen bolghan munasiwette, bu weqelerni tilgha almay qalmaydula emes, belki buning üchün öch élishni ipadilimey qalmaydu.

Xitaydiki “S n a” tor gézitidin melum bolushiche, xitay bilen wyétnam otturisidiki hazirqi jiddiylik heqqide mulahize yürgüzgen kishilerning 92% i, wyétnam bilen xitay otturisidiki zémin talash-tartishini peqet urush bilenla hel qilish mumkin, uningdin özge chare yoq, dep qarimaqta.

En'gliyide chiqidighan maliye waqit gézitining bayan qilishiche, xitay hazir jenubiy déngizdiki 50 aralning 9 ni özi, birini teywen kontrol qilip turuwatqandin bashqa, qalghanlirini pütünley bashqa döletler igiliwaldi, buningdin 28ni wyétnam igiliwaldi, qalghanlirini filippin, hindonéziye qatarliq döletler igiliwaldi dep jakarlimaqta.

Xewerde bayan qilinishiche, yéqinda xitayning charlash paraxotliri, wyétnamni jenubiy déngizdin qoghlap chiqirish üchün heriket qollandi. Emma wyétnam, xitayning cheklimilirige pisent qilmaydighanliqini bildürdi. Bundaq sürkilishler hazir jenubiy déngizni jiddiy herbiy toqunushqa yüzlendürmekte.

Xitayning yer shari waqit gézitide bu heqte élan qilin'ghan mulahizilerde, xitay chong quruqluqining néfit zapisi köp bolsa yene 20 yil yétidu, emma déngiz -okyanlarda yéqilghu menbeliri mol, xitay uni on ming yil serp qilsimu tügimeydu. Xitay bu kelgüsini nezerde tutup, her qandaq bedel töleshtin qorqmay, choqum jenubiy déngizni saqlap qélishi kérek, dep körsitildi.