Хитай билән вйетнам, филиппин мунасивити бүгүн йәнә җиддийләшти

Ню-йорк таймис гезити, банкок почтиси гезити, волт стрит гезити, франсийә б б с агентлиқлири бүгүн кәйни-кәйнидин мақалә елан қилип, җәнубий деңизда йүз бериватқан йеңи җиддийликни хәвәр қилди.
Мухбиримиз вәли
2011.06.10
filippin-namayish-xitay-305.jpg Филиппин пуқралириниң хитай әлчиханиси алдида намайиш қилған көрүнүши. 2011-Йили 7-июн.
AFP

Банкок почтиси гезитиниң баян қилишичә, вйетнам бүгүн баянат елан қилип, вйетнам өзиниң деңиз қирғақлиридин 40 километир йирақлиқтики хоноң араллирида, 13‏-14-июн күнлири етиш мәшиқи елип бариду, мушу вақит ичидә, башқа дөләтләрниң парахотлири вйетнам тәвәсигә керип қалмаслиқи керәк, дәп җакарлиди. Шундақла бу етиш мәшиқини нәқ мәйдандин 6 саәт биваситә хәвәр қилиш үчүн франсийә агентлиқиға иҗазәт бәрди.

Вйетнам һазир нефит қезиватқан арални, вйетнам баш министири нгойән тандуң бүгүнки баянатида, вйетнамниң земини‏-бирким билән сөһбәтлишидиған тема әмәс, дәп җакарлиди. Бу, вйетнам баш министири дәриҗилик әмәлдарниң бу мәсилидә йиллардин буян тунҗи қетим очуқ баянат елан қилиши болуп һесаблиниду.

Б б с ниң баян қилишичә, бүгүн филиппин билән хитай оттурисидики арал талаш-тартишида пәйда болған йирикчиликниң дәриҗисиму юқири өрлиди. Бүгүн хитайниң филиппинда турушлуқ баш әлчиси лю җйәнго маниларда баян елан қилип, хитай җәнубий деңизда өзиниң тәвәлики дәп җакарлаватқан һәр қандақ аралда, башқа дөләтләрниң нефит вә тәбиий газ қидиришиға йол қоймайду дәп җакарлиди.

Америка авазиниң баян қилишичә, вйетнам түнүгүн, хитайниң бир белиқчи парахоти вйетнамниң нефит вә тәбиий газ қидириш парахотиға соқулди, дәп хитайни әйибләп баянат елан қилған иди, униңдин кейинла, хитайму баянат елан қилип, вйетнам һазир хитайниң деңиз тәвәликигә киривалди дәп әйиблигән иди.

Хәвәр архиплириға қариғанда, буниңдин бурун, 5-айниң 30-күни, вйетнам өзиниң парасел араллирида канада ширкәтлири билән бирликтә нефит вә тәбиий газ қидириватқанда, хитай қисимлириниң чарлаш парахотлири униңға паракәндичилик салған. 6-Айниң 2-күни, хитай деңиз қисимлири йәнә филиппинниң иқтисадий райониға таҗавуз қилған. Шуниңдин кейин, вйетнам, филиппин, хитай мунасивәтлири җиддийләшкән иди. Бундақ вәзийәттә, 6-айниң 5-күни сингапорниң шаңгирила меһманханисида, асия бихәтәрлик сөһбити өткүзүлди. Хитай бу сөһбәттә, әтраптики дөләтләргә һәргиз таҗавуз қилмайдиғанлиқи һәққидә вәдә бәрди. Бу, вйетнам, филиппинларниң хитайға болған ғәзипини азрақ пәсәйткән иди. Әмма шуниңдин кейин хитай гәп оюнини башлап, өз тәвәликимиз даирисидә һәрикәт қиливеримиз дәп җакарлап, кәлгүсидә игиливелишни ойлаватқан бу аралларға берип, башқа дөләтләрниң нормал паалийитини чәкләшни давамлаштурувәрди. Буниңға қарита вйетнамда қайтидин ғәзәп қозғилип, уда бир нәччә қетим хитайға қарши намайиш йүз бәрди.

Австралийә дөләт мудапиә академийисиниң тәтқиқатчиси карлел тхайерниң баян қилишичә, хитайниң җәнубидики деңизда техичә чөкүп кәтмигән арал вә хада ташларниң тегидә наһайити мол нефит вә тәбиий газ байлиқи бар. Инсан яшимайдиған бу аралларни йиллардин буян филиппин, вйетнам, брунией, тәйвән, малайшия, хитай қатарлиқ дөләтләрниң һәммиси өзиниң деңиз тәвәликидики иқтисадий район дәп җакарлап келиватиду. Әгәр хитай һазир күчигә тайинип бу байлиқларни өзила игиливалалиса, бу, хитай үчүн оттура шәрқтин яки африқидин нефит вә тәбиий газ йөткигәнгә қариғанда көп қулайлиқ болупла қалмастин, бәлки бир түгимәс байлиқ, әмма вйетнам бу җайда аллиқачан байлиқ қезишни башлиған иди.

Бүгүн бу мол тәбиий байлиқ бар аралларниң тәвәлики мәсилисидә, хитай билән вйетнам, филиппин мунасивити йәнә бир қетим җиддийләшти. Буниңдин бурун җәнубий деңизда партлиған шиддәтлик урушларға, дәл мушундақ пат-пат йүз берип турған җиддийликләр сәвәбчи болған иди. Һазир филиппинниң кәйнидә америка, вйетнамниң кәйнидә русийә болғачқа, хитай бу аралларни игиливелишқа җүрәт қилалмайватиду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.