Хитай әйдиз паалийәтчиси чаң күн билән " қар ләйлиси әйдиз җәмийити" һәққидә сөһбәт

Лекин қар ләйлиси җәмийитиниң паалийити йәрлик даириләрни биарам қилип, мәзкур җәмийәт 2006 - йили пичәтлиниду. Чаң күн пидагогика университетидики оқушини тамамлиялмай ичкиригә кетишкә мәҗбур болиду. Һазир бейҗиңдики "йиренпиң учур мулазимәт мәркизи" ниң тәтқиқатчиси болуш ишләватқан чаң күн йеқинда америкиға зиярәткә келип, дөләт мәҗлисидә хитайниң әйдиз әһвали тоғрисида испат бәргән. Бу мунасивәт у уйғур бөлүминиң зияритини қобул қилип, уйғурлардики әйдиз, қар ләйлиси җәмийитиниң паалийити вә җигәр яллуғи вәқәсигә даир соаллиримизға җаваб бәрди.

" Қар ләйлиси әйдиз ярдәм җәмийити" 2003 - йили қурулған

Чаң күн үрүмчигә келип, 2003 - йили " қар ләйлиси әйдиз җәмийити" ни қурғанда у шинҗаң пидагогика университетиниң төвән йиллиқида оқувататти. Әнхуйлик бу яш хитай оқуғучиниң үрүмчидә " қар ләйлиси әйдиз ярдәм җәмийити" қуруп, әйдиз вирусиниң тарқилишиға қарши тәшвиқат паалийити билән шуғуллиниш, әйдиз бимарлириниң һоқуқини қоғдаш қарариға келишидә униң өзигә көрә бир сәвәби бар иди.

Әйни чағда қар ләйлиси җәмийити али мәктәп оқуғучилириниң ичидә әза сани аз дегәндә 400 гә йетидиған актип тәшкилатларниң бири болуп қалиду. Лекин қар ләйлиси җәмийити вә чаң күнниң паалийити 2006 - йили үрүмчидики бир оттура мәктәпниң уйғурларни асас қилған 19 нәпәр оқуғучини җигәр яллуғи түпәйли юртиға қайтуруш вәқәсидә тонулиду. Чаң күн вә қар ләйлиси җәмийити бу вәқәгә арилашқан һәм үрүмчи маарип даирилирини оқуғучиларниң тәлим - тәрбийә елиш һоқуқиға дәхли - тәрүз қилиш билән әйиблигән иди. Бу вәқә әйни чағда хитайниң мәмликәт ичи вә сиртида ғул - ғула қозғиған вәқәләрниң бири болуп қалиду. Үрүмчи шәһәрлик маарип идариси оқуғучиларни юртиға қайтуруш қарарида чиң турупла қалмай, вәқәгә үрүмчи шәһәрлик җ х идариси арилашқан. Нәтиҗидә қар ләйлиси җәмийити тақилипла қалмай, чаң күнниң пидагогика университетидики оқушиға хатимә берилгән.

Оқуғучиларда әйдизгә бир тәрәплимилик қараш еғир иди

Бу қетим чаң күн бейҗиңдики "йиренпиң учур мулазимәт мәркизи"ниң тәтқиқатчиси салаһийити билән америкиға б д т ниң әйдиз йиғиниға қатнашқа иди. У, 13 - июн күни радиомиз мухбири билән өткүзгән сөһбитидә өзиниң немә үчүн үрүмчидә әйдизләргә ярдәм қилиш ойиға келип қалғанлиқини чүшәндүрди. Чаң күн, "мән бу ишни башлиған дәсләпки мәзгилдә әйдиз паалийити билән шуғуллиниш оюм йоқ иди. Дәсләпки йили мән шинҗаң пидагогика университетида "бав вен гоңйи мулазимәт уюшмиси," дегән бир оқуғучилар тәшкилати қурған идим. Әйни чағда бизниң мәқситимиз наһайити аддий иди йәни муһитни қоғдаш, оқу - оқутуш ишлириға ярдәм қилиш болуп, бу әйдиз ишлирини өз ичигә алатти. Әпсуски бу уюшма аран 9 ай мәвҗут болуп туруп, мәктәп рәһбәрлириниң мәҗбурлиши билән тарқитиветилди. Лекин бу бизниң җәмийәткә мулазимәт қилиш қизғинлиқимизға тәсир қилалмиди. Аримизда нурғун оқуғучилар муһит мәсилисигә қизиқатти, әйдизгә бир тәрәплимилик қарайтти, улар бу мәсилигә таза қизиқмайтти. Мән уюшма мәсули болғанлиқим үчүн мәхсус әйдиз мәсилисини туттум. Бу җәрянда мән әйдиз хизмитини яхши көрүп қалған иди. "Бав вен гоңйи" тарқитиветилгәндин кейин мән йәнә бир тәшкилат қурушни қарар қилдим. Бу "шинҗаң қар ләйлиси әйдиз кесили тәлим тәрбийә программиси" дегән аммиви орган иди. Паалийитимиз бу мунбәрдә қанат яйдурулди. Әпсуски бу орган аран 19 ай пут тирәп туралиди," дәп көрсәтти.

Шинҗаң буниңға өзи амалини қилиш керәк иди

Чаң күн, йәнә қар ләйлиси әйдиз җәмийити йолуққан қийинчилиқлар һәққидә тохтилип, қар ләйлиси өз паалийитини 2 хатирә дәптәр, 2 җоза вә бир компютер билән башлиғанлиқини билдүрди.

 Чаң күн мундақ дәйду," буниң ичидә бир қәдәр көрүнәрлик мәсилә бурун шинҗаңдики оқуғучилар уюшмилирида мәхсус әйдиз хизмити билән шуғуллинидиған тәшкилатлар йоқ иди. Лекин қар ләйлиси җәмийити вә бизниң тиришчанлиқимизда шинҗаң университети, шинҗаң малийә - иқтисад иниститути, санҗи тиббий иниститути, йеза игилик университети, шинҗаң тиббий университети қатарлиқларда оқуғучиларниң әйдиз уюшмиси вә кичик гуруппилар қурулди. Бизниң мәқситимиз шинҗаңдики оқуғучилар ичидә әйдиз кесилигә диққәт қилидиғанларни көпәйтиш иди. Чүнки шинҗаңда әйдиз пәқәт чәтәлниң ярдимигила тайинип қалса болмайтти. Шинҗаң буниңға өзи амалини қилиш керәк иди. Шуңа бизниң хизмитимиз оқуғучилар арисида тәшвиқат елип бериш, уларни өз сепимизгә қетип, сәпни кеңәйтиш болди. Бу җәрянда бәзи қийинчилиқлар көрүлди. Бу йәрдики оқуғучиларниң һәммисидә компютер йоқ иди. Униң үстигә пулимиз йетишмәйтти. Хизмитимизниң көп қисими интернет билән болатти. Паалийитимиз наһайити қийин шараитларда қанат яйдурулди. Әйни чағда мән паалийәтни өз хираҗитимгә сетивалған 2 хатирә дәптәр, 2 җоза билән башлиған. 2006 ‏ - Йилға кәлгәндә өз пулумға бир ишхана кираланди".

 Аммиви тәшкилатлар вә һөкүмәтниң әйдиз хизмитигә назарәтчилик аҗиз

Чаң күн мухбиримизниң бәзи чәтәллик мутәхәссисләрниң уйғур елидә әйдиз наһайити хәтәрлик әһвалда, дәп агаһландуриватиду, сиз уйғур елида әйдизниң тез ямраш әһвали вә әйдизниң ямришиға сәвәб болуватқан амиллар тоғрисида немиләрни ойлайсиз? дегән соалиға җаваб бәрди. Чаң күн, "мән пенсилванийә университетидики бир әйдиз кесәлликләр профессорниң уйғурларда ақ тамака чәккүчиләрниң әйдиз вируси билән юқумлиниш нисбити йүздә 30 % әтрапида, дегин йәкүн 'гә нисбәтән қошулимән. Бу бир қәдәр әмили санни ипадиләйду. Шинҗаңда әйдиз кесили мәсилиси хелила еғир. Буниң еғир болушида төвәндики амилларниң роли бар. Шинҗаңниң әйдиз кесилигә қарши тәшвиқат салмиқи чоң әмәс. Йәнә сәвәби, мениң тәҗрибилиримгә асасланғанда шинҗаңда сиясәт ечиветилгән әмәс. Җәмийәтниң бу мәсилидики чүшәнчиси йетәрсиз. Мән бу мәсилидә һөкүмәтниң мәлум мәсулийити бар, дәп қараймән. Бу әң муһим сәвәбләрниң бири. Мениң кәчүрмишимниң өзи буниң типик бир мисали......Униң үстигә ичкири билән шинҗаңниң арисида нурғун саһәләрдә учур раван әмәс. Аммиви тәшкилатлар вә һөкүмәтниң әйдиз хизмитигә назарәтчилик аҗиз..."

Улар әмәлийитидә бизгә көрүнгәнгә охшаш актипмиду?

Чаң күн, уйғур елидә әйдиз вирусиниң юқуш қаналлириниң ичидә төвәндики 2 қаналниң роли зор болуватқанлиқини билдүрди. У, бири ақ тамака чекиш җәрянидики тоғра болмиған қилиқлар. Мәсилән: ишперсни тәң ишлитиш, буниң билән вирус юқтуруштур. Йәнә бири, наһайити азаплинарлиқтур йәни уларниң аилә тавабати, мән шинҗаңдики вақтимда нурғун кишиләр билән учраштим. Нурғун уйғур аялларға уларни әрлириниң юқтурғанлиқидур. Бу әрләргә вирус ақ тамака чекиш яки таладикиләр билән бихәтәр болмиған җинсий алақиларда болуш нәтиҗисидә юққан. Бу мәсилидә һөкүмәтниң күч чиқиришиға тоғра келиду", дәйду. Чаң күн "бизниң нәзиримиздә йәрлик даириләр әйдиз мәсилисидә наһайити актип көрүниду. Лекин улар әмәлийитидә бизгә көрүнгәнгә охшаш актипмиду? бу бизгә мәлум әмәс," дәп тәкитләйду. Чаң күн, уйғурларниң әйдиз мәсилисидики диққәтчанлиқиға даир бир соалимизға уйғурларни "позитсийиси наһайити пассип," дәп көрсәтти.

Уйғурлар әйдиз мәсилисидә "наһайити пассип"

У, уйғурларниң позитсийисини" наһайити пассип дейишкә болиду. Чүнки мән шинҗаңдики вақтимда бизниң пидаилиримиз ичидә аз санлиқлардин уйғурларниң сани наһайити аз иди. Қар ләйлиси 2006 - йили 5 - айда пичәтлиништин бурун бизниң әзалиримиз 470 кә йәткән иди. Лекин буларниң ичидә уйғурларниң сани он нәччә иди. Әзаларниң көп қисими хәнзулар болсиму, бир қисим туңганлар вә қазақлар бар. Уйғурларниң нисбити болса туңган вә қазақларға йәтмәйтти. Униң үстигә бу он нәччә оқуғучиниң өзини паалийәтләрдә актип дегили болмайтти," дәйду. Қар ләйлиси әйдиз җәмийити 2006 - йили үрүмчидики бир оттура мәктәпниң 19 нәпәр оқуғучини җигәр яллуғи түпәйли җәнубтики юрт - маканлириға қайтуруветиш вәқәсидә маарип даирилирини тәнқидлигән, бу вәқә хитайниң мәмликәт ичи вә сиртида зор ғулғула яратқан иди. Чаң күн бу вәқә тоғрисида тохталди.

Бу җигәр яллуғи мәсилиси әмәс, оқуғучиларниң маарип һоқуқи

У мундақ дәйду," әсли бизниң тәшкилат әйдиз кесили билән һәпилишәтти. 2005 - Йили 11 - айда йеза игилик университети билән шинҗаң университетида кишиниң аччиқини кәлтүридиған бир вәқә йүз бәрди. Бу икки мәктәптики 156 нәпәр җигәр яллуғи билән юқумланған оқуғучи юртиға қайтурулмақчи болди. Уларниң ичидә уйғурларму бар иди. Бу кишиләрниң ичидики бирси бизниң қар ләйлисиниң әзаси иди. Әйни чағда биз униңға ярдәм қилиш мәқситидә җигәр яллуғи мәсилисигә арилашқан. Кейинки йили бу оқуғучи мәктәпкә қайтти. Лекин қалғанларниң ақивити мәлум әмәс иди. Бу вәқә бизниң җигәр яллуғи мәсилисигә диққәт қилишимизға сәвәбчи болди. 2006 - Йили 4 - айда бизни бир моңғул балиниң аниси билән, 2 уйғур балиниң аниси бизни издәп келип, ярдәм қилишимизни өтүнди. Чүнки уларниң пәрзәнти үрүмчи шәһәрлик 15 - оттура мәктәптә оқуйдикән. Уларниң мәктәптин чекинишни тәләп қипту. Мәктәп оқуғучиларниң қолиға номуссизларчә бир парчидин хәт тутқузуп, хәткә уларниң җигәр яллуғи билән юқумланғучилар икәнликини йезип қоюпту. Бу ишта биз 2 өлчәмни бекитип чиқипту. Биринчидин, мәсилигә илмий нуқтидин қараш, йәни бу кесәллик башқиларни юқумлайду, дегән мәсилә, иккинчидин қанунни тәкитләш. Биз җуңго қанунлириға асасән мумкин болса адвукат тәклип қилип, уларниң қануни һоқуқини қоғдимақчи болдуқ."

Даириләр җигәр яллуғини бурмилиди

Чаң күн, өзлириниң бу вәқәгә арилишиши җ х органлирини биарам қилғанлиқини билдүрди. У, 4‏ - айниң 2 - күнидин кейин қар ләйлиси җәмийити шинҗаңдики җ х органлириниң аваригәрчиликигә учрашқа башлиди. Чүнки бу вәқә мәмликәт ичи вә сиртида кишиләрниң диққитини қозғиған. Җуңгодики нурғун гезитләр бу вәқәни арқа - арқидин хәвәр қилди. Лю дехуаға охшаш нурғун артист вә нахшичилар оқуғучиларни қоллиди. Нурғун кишиләр даириләргә хәт йезип, даириләрни тәнқид қилди....... Бу йәрдә икки мәсилә бар иди. Буниң бири оқуғучиларниң тәлим тәрбийә елиш һоқуқи. Йәнә бири болса илмий тонуш мәсилисидики хаталиқлар иди. Шинҗаңдики маарип органи ахбарат елан қилиш йиғини чақирип, бу мәсилини чүшәндүрмәкчи болди. Улар наһайити күлкилик иш қилди. Ахбарат елан қилиш йиғинида улар җигәр яллуғиға даир илмий йәкүнләрни пүтүнләй бурмилиди. Шинҗаңдики тиббий мутәхәссисләрниң оқуғучилар оқувәрсә тәсири болмайду, дегән пикирни бәргән болсиму, лекин даириләр мутәхәссисләрниң пикирини йошурди," дәп көрсәтти.

Сақчилар қар ләйлиси җәмийитини мәҗбури тақиған

Чаң күн йәнә мундақ дәйду, " уларниң бизгә зәрбә бериш, бизни бесишқа башлиди. Сақчилар бизниң пидаилиримиз җүмлидин мени елип берип сорақ қилди. Бизниң қанунсиз йиғилиш елип барғанлиқимизни. Җәмийитимизни тарқитиветишни, әгәр тарқитиветилмисә, қолға елинидиғанлиқимизни агаһландурди. Улар 4 - айниң 18 - күни ахири һәрикәткә өтти. Сақчилар шу күни нурғун адәм билән мени мәктәпкә издәп кәлди. Мән уларни бизниң ишханиға башлап бардим. Улар мени бир һөҗҗәткә имза қоюшқа мәҗбурлиди. Бу һөҗҗәт қар ләйлиси җәмийитини тарқитиветиш, ишханиниң компютер вә пүтүн материяллирини мусадирә қилиш тоғрисида иди. Мән әйни чағда шунчилик азапландим. Мән йиғлидим десәмму болиду. Чүнки бу мениң ғайәм иди."