“хитай пуқралири явропада саяһәттә”

Булардин бири йеқинда америкида нәшрдин чиқидиған нев йоркер гезитидә бесилған “хитай пуқралири явропада саяһәттә” темилиқ мақалә болуп, мақалини хитайлар билән бирликтә явропа саяһитигә қатнашқан бир америкилиқ мухбир язған. У бу саяһәт хатириси арқилиқ хитайдики вәзийәт вә хитай пуқралириниң буниңға болған инкасини йорутуп беришкә тиришқан.

“хитай пуқралири явропада саяһәттә” намлиқ мақалини америкилиқ мухбир иван оснос язған. 15 Бәтлик бу мақалә мундақ дәп башлиниду:
Хитай пуқралири нәччә миң йиллардин бери хитайниң сиртиға чиқиштин чәклинип кәлгән. Әмма тошқан йилиниң кириши билән хитайдики гезитләр явропа саяһәтлириниң еланлири билән тошуп кәтти. Бу худди кишигә һәммила адәм сиртқа чиқип кетиватқандәк тәсир берәтти. Мән ахири улар билән бирликтә саяһәткә чиқишни қарар қилип, он күндә 5 явропа дөлитини саяһәт қилидиған бир саяһәт өмикигә тизимлаттим. Әтиси күни биз өмәктики 38 киши шаңхәйдики пудуң айродромидин франкфортқа қарап йолға чиқтуқ. Айропиланға чиққанда бизгә саяһәт җәрянида диққәт қилишқа тегишлик ишлар йезилған бир китабчә тарқитилди. Униңда, явропадики бихәтәрлик мәсилиси һәққидә, саяһәт җәрянида тиләмчилик қиливатқан сиганларни көргәндә уларға һәргиз пул бәрмәслик, әгәр улар әтрапиға олишивалса дәрһал йетәкчини чақириш. Әгәр бирәси рәсим тартип қоюшни илтимас қилса, һәргиз мақул демәслик, чүнки буниң оғрилар үчүн тепилғусиз пурсәт икәнлики... Дегәндәк сөзләр йезилған иди. Бу маңа бәкла ғәлитә билинди. Чүнки мән нурғун қетим явропаға саяһәткә барған болсамму, бундақ бир әһвал билән учришип бақмиған идим. Бу китабчә худди биз кишилик характер имтиһаниға қатнашқили маңғандәк, куңзиниң нәсиһәтлирини әслитидиған бирмунчә маддилар билән толған иди.

Аптор мақалисиниң давамида өзлириниң германийиниң терийер шәһиридики саяһити һәққидә тохтилип мундақ дәп баян қилған:
Биз адәттә анчә билинип кәтмәйдиған терийер шәһиригә йетип кәлдуқ. Әмма бу хитай саяһәтчиләр үчүн муһим бир җай икән. Кейин мән қолумдики хитайчә саяһәт көрсәткүчидә бу йәрниң карл марксниң туғулған җайи икәнликини уқтум. Китабта бу йәр “хитай хәлқиниң мәккиси” дәп тәсвирләнгән иди. У йәрдә мән билән биллә кәлгән хитай саяһәтчиләрдин бири “америкилиқлар карл маркисини анчә билмәйдиғу дәймән” дәп сориди. Мән “пәқәтла билмәйду” дедим вә бу йәрдә хитай саяһәтчиләрни интайин җиқмикин дәп ойлиғантим дедим. У маңа күлүп кетип: “хитайдики яшларму һазир улар һәққидә һечнемә билмәйду”. Деди.

У мақалисидә хитай хәлқиниң тарихтин бери өз ичидә қамилип қелишиниң сәвәблиригә болған чүшәнчисини мундақ баян қилған :
Хитай хәлқи нурғун йиллардин бери саяһәт қилиштин чәклинип кәлгән. Қәдим дәврләрдә саяһәт қилиш интайин мүшкүл иди. Бу һәқтә хитайларниң “өз өйүңдә миңларчә күн хатирҗәм яшайсән, әмма талаға чиқтиңму аваричиликкә йолуқисән” дегән мақал -тәмсили бар. Униң үстигә куңзиниң “ата-анаң һаят вақтида сән улардин бәк узақлап кәтмә” дегән нәсиһити бар. Гәрчә хитай көчмәнләр дуняниң һәммә йеригә йейилған болсиму, әмма мав зидуң саяһәт қилишни сотсиялизмға қарши, дәп тәриплигән. Шуңа мав зидуң өлгәндин кейин йәни 1978-йиллардин кейинла хитайлар чәтәлгә оқуш вә ишләшкә чиқишқа башлиди. Улар алди билән хоңкоңдики туғқанлирини зиярәт қилалайдиған болди, кейин аста -аста сингапор, тайланд вә малайшияларға саяһәткә чиқалайдиған болди. Статистикиларға қариғанда, өткән йили җәмий 57 милйон хитай чәтәлгә саяһәткә чиққан. Дуня бу сан келәрки он йил ичидә икки қатлиниду, дәп қаримақта.

Аптор саяһәт өмикиниң саяһәт йетәкчиси һәққидә тохтилип мундақ дәп баян қилиду:
У явропаниң юқири турмуш сәвийисидин сөз ачса, бизгә тохтимай үзүм һариқиниң баһаси вә голландийилик бир әр кишиниң оттуричә бойи тоғрисида гәп қилиду. Йолда кетиватқанда саяһәтчиләр униңдин явропаниң иқтисади немишқа бундақ юқири, дәп сориди. У дәрһал артислиқ қилип явропалиқларни дориғач “явропалиқлар әтигәндә вақчи қопуп, чишини чоткилап, андин өзигә бир қәһвә дәмләп, уни пурап олтуриду” деди. Йетәкчи сөзини давам қилип, “мушундақ аста һәрикәт қилса иқтисад қандақ раваҗлиниду, мумкин әмәс. Бу дуняда қаттиқ ишләйдиған адәм болғандила андин дөләтниң иқтисадини тәрәққий қилдурғили болиду” деди. Саяһәтчиләр униң сөзлиригә күлүп кетишти.
Җу фамилилик хитай саяһәтчи маңа: “явропа дуняға һөкүмранлиқ қиливатқанда, хитайму охшаш күчлүк иди. Ундақта немишқа биз кәйнидә қалдуқ? чүнки биз ғәрб армийиси бизгә таҗавуз қилип киргәндә, уларға дәрһал қайтурма зәрбә берәлмидуқ” деди. Адәттә хитай тарихчиларға истибдат һакимийәтни, чирикликни әйибләш адәт бопқалған. Әмма җу бу һәқтә мундақ ойлайдикән:
Биз буддизм, тәриқәтчилик вә куңзичилиқтин ибарәт үч хил измниң зийиниға учриған. Униң үстигә 49-йиллардин 78-йилларғичә бизгә маркис инқилаби дәрс қилип өтүлди. Биз 30 йилимизни мушундақ нәрсиләр билән зайә қиливәттуқ"

Аптобуста саяһәт қилип кетиватқанда, мән йенимда олтурған хитай университет оқуғучисиға “сән фейсбук ишлитәмсән” дәп соридим. У маңа “яқ униңға кириш бәк аваричилик. Мән ишләтмәймән” деди. Мән униңдин:“немишқа фейисбукниң хитайда чәкләнгәнликини биләмсән”, дәп соридим. У маңа “билишимчә, униңда сиясий мәзмунлар көпқу дәймән, анчә билип кәтмәйдикәнмән” деди. Гәрчә у даңлиқ режиссорларниң әң йеңи кинолири вә даңлиқ йеңи аптомобиллар һәққидә нурғун нәрсә билсиму, әмма худди нурғун башқа хитай яшлиридәк униң фейисбукниң мисирдики инқилабта муһим рол ойниғанлиқидин қиличиликму хәвири йоқ иди.

Аптор мақалисидә хитай саяһәт йетәкчисиниң явропа һәққидә саяһәтчиләргә давамлиқ анчә иҗабий болмиған мәлуматларни беридиғанлиқидәк мәсилигә диққәт қилған болуп, у хитай саяһәтчилириниң давамлиқ хитай ашханилирида ғизалинидиғанлиқидәк бир әһвални сүрәтләп мундақ дәп баян қилған:
Биз аптобуста кетиватқанда һәммизниң қорсиқи бәк ечип кәтти. Ахири хитай саяһәтчиләр һәммиси саяһәтчи йетәкчисигә:“аптобусни тохтат, мәйли хитай ашханиси болмисиму, қандақла ресторан болса йәверимиз”, деди. Лекин у “ғәрбликләрниң тамиқи бәк аста чиқиду, униң үстигә у тамақни йесәңлар қосиқиңларни көпүрүп, силәрни биарам қилиду, кейинки явропа сәпириңларда йәваларсиләр” дәп аптобусни тохтитишқа унимиди. Гәрчә биз явропада саяһәт қиливатқинимизға бир һәптидин ашқан болсиму, әмма хитай саяһәтчиләр берә қетимму яврупачә тамақ йемигән иди.

Аптор мақалисиниң давамида юқиридики бу әһвални хитайниң һазирқи вәзийити билән селиштуруп мақалисини мундақ аяғлаштуриду:
Саяһәтчиләрниң ичидики җу исимлик бири маңа:
“силәр америкилиқлар биринчи болушқа бәк көнүп қапсиләр. Әмма силәр йеқин кәлгүсидә болмисиму, йәнә 20-30-йилдин кейин иккинчи орунға чүшүп қалисиләр. Бизниң киши бешиға чүшидиған миллий дарамитимиз ахири берип силәрниңкидин ешип кетиду. Биз явропаниң методини өгинимиз, әмма биз өзимизниң йолида меңиверимиз” деди. Мән униң сөзигә һәйран қалдим. У хитайниң келәчәктә ғәрбкә йеқинлишидиғанлиқиға анчә ишәнч билән қаримайтти. Һазир хитай бай болса ғәрбкә йеқинлишип, һазирқидин көп әркинлишиду, дәйдиған көз қараш бар.

Әгәр хитай тәрәққий қилса ғәрбкә йеқинлишиду, дәйдиған көз қараш әхмиқанилик болса, йошурун өзгәртишниң күчигә сәл қарашму бир әхмиқанилик. Хитайниң тәрәққияти худди саяһәтчиләрни явропалиқ оғрилардин вә явропа тамақлиридин қорқутуп, уларни ғәрб дунясидин узақ тутушқа тиришиватқан хитай саяһәтчиликигә охшайду. Әмма хитай хәлқи худди бу саяһәтчиләргә охшаш саяһитидә дәсләптә ғәрбтики пикир әркинликини, хәлқ турмушини, хәлқниң иҗтимаий параванлиқ системисини көриду. Андин улар қанчә көп маңғансери буларниң һәқиқий мәнисини чүшинишкә башлайду. Худди бир хитай саяһәтчиниң қолида меһманханидин еливалған вал стирет журнилини оқуп чиққандин кейин маңа “чәтәлниң гезитлирини оқуғинимда мән бурун билмәйдиған нурғун нәрсиләрни чүшинип йетимән” дегинигә охшаш. Биз ахирқи бекитимиз писаға йетип кәлгәндә ғизалиниш үчүн аптобустин чүштуқ. Саяһәтчиләр арисидики мейип һарвисида олтурған яшанған аял орнидин туруп бәдинини һәрикәтләндүрүп сап һавадин қанғучә һузурланди. Андин мән уларға қарап азрақ нерида турған хитай ашханисини көрсәттим. Әмма уларниң техиму өзгичә пикри бар иди. Уларниң һәммиси мек доналд тез тамақханисиға кирип кетишти.