Хитай асияда йетим қалди

“хитайға нәзәр тор гезити” дә бүгүн елан қилинған “хитай асияда йетим қалди” сәрләвһилик мақалидә мундақ дәп баян қилиниду: йеқинда ечилған асия-тинч окян дөләтлири йиғинида, австралийә, йеңи зелландийә, сингапор, малайшия, ветнам, бруней, америка, чили, перодин ибарәт 9 дөләт тинч окян һәмкарлиқи (TPP) келишими имзалиди. Бу әркин сода келишиминиң конкрет рәсмийәтлири келәр йили 7‏-айғичә тамамлинип болиду. Һазир японийә, канада вә мексика бу келишимгә қатнишиш үчүн мунасивәтлик дөләтләр билән сөһбәт өткүзүшкә башлиди.

Тинч окян әркин сода келишимидики дөләтләрниң нопуси 800 милйон, дуня нопусиниң 40% ни тәшкил қилиду. Бу тинч окян әркин сода чәмбирикиниң көлими 27 әзаси явропа бирликдин чоң. Бу әркин сода чәмбирики һазир бу районда бурун қурулған һәрхил иқтисадий һәмкарлиқ тәшкилатлириниң орнини пүтүнләй игиләп болди. Әмма асиядики әң чоң дөләт, өзини дуня бойичә иккинчи чоң иқтисадий гәвдә дәп атайдиған хитай һазир, бу тинч окян әркин сода келишиминиң сиртида қалди. Тоғрисини ейтқанда, асия-тинч окян дөләтлири хитайни бу әркин сода чәмбирикигә киргүзмиди. Немә үчүн?

Апторниң тәһлил қилишичә, гәрчә ху җинтав асия-тинч окян дөләтлири йиғинида, һәрхил шәкил билән наразилиқ билдүргән болсиму, әмма худди обама униңға җаваб бәргәндәк, хитай базарни кәң ечиветиш, әқлий мүлүк һоқуқиға һөрмәт қилиш, адил риқабәт, әмгәкчи һоқуқини қоғдаш, муһитни асраш қатарлиқ җәһәтләрдә дуняниң әркин сода өлчимигә тошмайдиған дөләт. Бәлки һазир дуняниң қаидә-өлчәмлиригә чоқум риайә қилиши керәк болған, әмди ишни худди чоң болған адәмдәк қилиши лазим болған, һазирқи вақитниң өзидә униңға дуняниң сәври-тақити қалмиған бир дөләт.

Апторниң баян қилишичә, америкида пәйда болған қизил рәқәмниң, америка билән хитай оттурисидики содидики тәңпуңсизлиқтин келип чиққанлиқини ениқ билидиған, һазирқи бу асия-тинч окян әркин сода чәмбирики алдида өзиниң шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати бир үнүмсиз гәвдигә айлинип қеливатқанлиқиниму аллиқачан сәзгән, хитайдики түзүм вә сиясәт хаталиқлар түпәйлидин һазир сиясий зиддийәтләр кәскинлишип, җәмийәттә чүшкүнлүк әвҗ елип, коммунист партийә системиси омумйүзлүк гумранлиққа йүзләнгәнликини аллиқачан һес қилған ху җинтав, у раст гәп қилишқа адәтләнмигән, номус қилишни билмәйдиған, һазир болса мәккар бай қияпитигә киривалғанлиқи үчүн, йиғинда йәнә мәсилиниң маһийитини бурмилап, хитай пулниң оброттики қиммити мәсилиси америкиниң иқтисадий кризисини һәл қилидиған мәсилә әмәс, дәп өктәмлик қилди. Хитайниң ялланма әдиплириму униңға әгишип, бу, америкиниң хитайни муһасиригә елиш суйиқәсти дәп билҗирлашқа башлиди.

Апторниң баян қилишичә, хитайниң асияда һазирқидәк йетим қелишини, қошна дөләтләр йиргинидиған дөләткә айлинип қелишини, җоңнәнхәйниң инсанийәткә қарши туруш сиясити пәйда қилған, ху җинтавниң йиллардин буян тибәтләрни, уйғурларни вә башқа уларға охшаш диний етиқадини сақлайдиған, миллий мәдәнийәт әнәнилирини давамлаштуридиған милләтләрни рәһимсиз бастуруштин техичә қол үзмәйватқан әшәдди хитай милләтчилики кәлтүрүп чиқарған.