Хитайда әйдиз бимарлириниң һәқ - һоқуқи һәқиқий капаләткә игиму ?

1 ‏- Декабир дуня әйдиз күни, хитай сәһийә министирлиқи, бу йил 10 ‏- айниң ахириға қәдәр ,  пүтүн мәмликәт бойичә әйдиздин юқумланғучилар саниниң 370 миң 393 ға, әйдиз бимарлириниң 132миң 440 ға, өлгәнләр саниниң 68 миң 315 ға йәткәнликини елан қилди. Санлиқ мәлуматта йәнә, әйдиз билән юқумланғучиларниң 77 % ниң йүннән, гуаңши, хенән, сичүән, шинҗаң һәмдә гуаңдоң вә хунән өлкилиридә шуниңдәк йеңи юқумланғучилар саниниң 10 миңдин ашидиғанлиқи оттуриға қоюлған.

Хоңкоңда чиқидиған "винхуй" гезитидә, һөкүмәт даирилириниң түрткиси астида , хитай мидитсина пән - техника иниститутиниң қан тәтқиқат бөлими тез сүрәттә әйдиз тәкшүрүш қәғизи кәшип қилип, синақтин өткәнлики һәмдә  дөләт тибби дориларни тәкшүрүш идарисиниң тәстиқигә еришкәнлики,  тәкшүрүш қәғизиниң келәр йили рәсмий базарға селинидиғанлиқи, бу тәкшүрүш қәғизи арқилиқ 3 минутта  әйдиз вирусидин юқумланған яки юқумланмиғанлиқни рәсмий җәзимләштүргили болидифанлиқи елан қилинған .

Хитай орган мәтбуатлирида йәнә, әйдиз бимарлириға алаһидә көңүл бөлиниватқанлиқи изчил тәшвиқ қилиниш билән биргә, хитайниң дуңбей районидики әйдиз вә охшаш җинислиқларни қоғдашни мәқсәд қилған һөкүмәт тәшкилатниң паалийәтчиси, йеқинқи йиллардин буянқи әйдиздин мудапиәлиниш әһвали һәққидә, америка бирләшмә агентлиқиниң зияритини қобул қилип, 2000  ‏- йилидин буян , һөкүмәтниң бу мәсилигә җидди позитсийә тутуп, чәт наһийә йезиларғичә давалаш хизмитини күчәйтиватқанлиқини билдүргән.

Бирақ узун йиллардин буян, әйдиз бимарлириға ярдәм қилиш билән даң чиқарған, 84 яшлиқ дохтур гав хуйҗе, америкиға келип, америка ташқи ишлар министири һиларий клинтон ханимниң қобул қилишиға еришкән, вә америка мәтбуатлириға хитайдики әйдиз әһвалини ашкарилиған. У бейҗиң һөкүмитиниң хитайда әйдизниң җинси мунасивәт түпәйли тез сүрәттә тарқалғанлиқи тоғрисидики сәпсәтисини рәт қилған. У, 1996 ‏- йили әйдиз вирусиниң хитайда рәсмий тарқилишқа башланғанлиқини тәкшүрүп чиқиип, мәхсус әйдиздин қоғдунуш тоғрисида қолланма һазирлиған вә , хәлқ аммисиға әйдиз савати тарқитишқа башлиған. Гәрчә һөкүмәт әйдизниң зәһәрлик чекимлик вә қалаймиқан җинси мунасивәт арқилиқ тарқилидиғанлиқини кәң тәшвиқ қилған болсиму, бирақ гав хуйҗе бивастә елип барған тәкшүрүш нәтиҗисидә көплигән районларда йәрлик һакимийәт билән қан әткәсчилири тил бириктүрүш арқилиқ, деһқанларниң мунасивәтлик билим даирисиниң аҗизлиқидин пайдилинип, уларни қан сетишқа қизиқтуруштин мәйданға кәлгән апәт икәнликини ашкарилиған. Дохтур гав хуйҗениң паалийәтлири дәсләп хәлқниң вә бир қисим мәтбуатларниң қоллишиға еришкән, бирақ һөкүмәт гав хуйҗени қаттиқ контрол қилған. Гав хуйҗе бу һәқтә тохтулуп мундақ дегән ": хитай һөкүмити әйдиз мәсилисидә , қаттиқ бастуруш, йошуруш, сетивелиш васитилирини қоллинип кәлди, әгәр сиз техиму қаттиқ қаршилиқ көрсәтсиңиз сизни чоқум түрмигә қамайду, әйдиз паалийәтчиси ху җя шу сәвәбтин қарар зинданға ташланди" .

Әйдиз паалийәтчиси, вән йәнхәй радиомизниң зияритини қобул қилип, дохтур гав хуйҗе билән бирдәк қарашқа игә икәнликини, болупму хитай һөкүмитиниң әйдиз паалийәтчилирини қаттиқ бастурулғанлиқини билдүрүп мундақ деди":  илгири нурғун кишиләр қан сетип, әйдиз билән юқумланди, биз зиянкәшликкә учриғучиларниң тегишлик төләм һәққигә еришишни тәләп қилдуқ, инсанийәткә бу хил апәтни елип кәлгүчиләрниң, мәсулийитиниң сүрүштүрүлүшини тәләп қилдуқ, тегишлиқ қанун җазасиға тартилишини тәләп қилдуқ, бирақ һөкүмәт бизниң тәләплиримизни қоллимиди, чүнки мәркизи һөкүмәт рәһбәрлири арисида дәл хенәндә йүз бәргән бу  еғир ақивәтниң пәйда болушиға сәвәбкар рәһбәрләрдин ли чаңчүн вә ли кечаң икки киши бар, улар нурғун кишиниң өлүмигә шуниңдәк нурғун кишиләрниң өлүмни сақлап йетишиға йол ачқан баш җинайәтчиләрдур " .

Америкидики коломбия тибби уневирсититиниң тәтқиқатчиси мәмәт имин әпәнди, уйғурларниң әйдиз билән юқумлиниш әһвали вә санлиқ мәлуматлири һәққидә тохталди.

Әйдиз паалийәтчиси вән йәнхәй, "хитай өлкилиридә яшаватқан уйғурларниң арисида әйдиз билән юқумланғучиларниң нисбити, 1 милярд 300 милйон аһалә ичидә әң юқири нисбәтни игиләйду" дәйду. У сөзидә йәнә, шинҗаңдики уйғурларниң әйдиз мәсилидә кишиләрниң бу һәқтики еңи йетәрлик әмәс, улар әйдиз бимарлириға достанә муамилә тутмайду, мәтбуатлар һәтта зиялиларму буниң ичидә, йәнә биргә сиясий бесим түпәйли, уйғурлар өз мәтбуатини тәсис қилалмиған, улар бир колликтип җамаәт пикири топлаштин мәһрум қалдурулған, уйғурларниң зиялийлири бу мәсилини оттуриға көтүрүп чиқишқа җүрәт қилалмайду, хәнзуларда болса бундақ әмәс " деди.

Тәтқиқатчи мәмәт имин әпәнди, америкида һөкүмәт вә җәмийәтниң әйдиз бимарлириға тутқан позитсийиси һәққидә тонуштуруш берип, уйғурлар әйдиз бимарлириниң һәқ - һоқуқини қоғдаш мәсилиси тоғрисидики тәклиплирини оттуриға қойди.