Xitayda emgek bilen özgertish lagirini bikar qilish sadaliri kücheymekte

Amérikidiki "junggo lawgey fondi jemiyiti" ning mesuli xarriy wu yaki wu xongda ependi muzéy échilish murasimida.

Amérikidiki "emgek bilen özgertish fondi"ning mes'uli wu xongda ependi hem ilgiri emgek bilen özgertish meydanida turghan bir Uyghur radi'omiz ziyaritini qobul qilip, xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisige xilap bolghan, hazir peqet xitaydila yürgüzülüwatqan bu xil emgek bilen özgertish lagirining muqerrer emeldin qaldurushi kéreklikini otturigha qoydi.

Xitayche tor betliridiki xewerlerdin melum bolushiche, yéqindin buyan xitaydiki bir qisim kishilik hoquq pa'aliyetchiliri élip bériwatqan, "emgek bilen özgertish lagirini bikar qilish imza toplash pa'aliyiti" nöwette saqchi da'irilirining qattiq tosqunluqigha uchrimaqta iken. Shundaq bolushigha qarimay, wang chéng, jang xuyxé, shyaw yong qatarliq xitay kishilik hoquq pa'aliyetchilirining teshebbusi bilen, 2010 - yili 7 - ayning 16 - küni bashlan'ghan, "emgek bilen özgertish lagirini bikar qilish imza toplash pa'aliyiti"de, hazirghiche imza qoyghanlarning sani 650 kishige yetken.

Xitaydiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri élan qilghan "emgek bilen özgertish lagirini bikar qilish xitabnamisi"da "xitay xelq jumhuriyiti asasiy qanuni"da belgilen'gen qanun ‏ - hoquqliri neqil keltürülüp mundaq déyilgen:

"Xitay xelq jumhuriyitining asasiy qanunining 37 - maddisida 'puqralirining kishilik hoquq erkinliki qoghdilidu. Herqandaq bir puqra xelq teptish mehkimisi hem sotning hökümisiz jama'et xewpsizlik tarmaqliri teripidin qanunsiz tutup turulmasliqi kérek' dep belgilen'gen. Emma, hazir yürgüzülüwatqan emgek bilen özgertish tüzümide, teptish mehkimisining testiqisiz, peqet emgek bilen özgertish hey'itining qarari boyichila, puqralarni 3 yil hetta uningdinmu uzaq mezgil emgek bilen özgertish meydanlirigha yollimaqta. Bu éniqla asasiy qanundiki belgilimilerge xilap qilmish. Shunga emeldin qaldurulushi kérek."

Amérikidiki "emgek bilen özgertish fondi"ning mes'uli wu xongda ependi ilgiri emgek bilen özgertish meydanida jazalan'ghan. Wu xungda ependi amérikigha kelgendin kéyin, öz kechürmishliri asasida, " xitaydiki emgek bilen özgertish lagiri" dégen kitabni yézip chiqqan. Bu yil 7 - ayda bu kitab amérikida xitayni tonushtiki 5 kitabning biri bolup tallan'ghan.

Wu xungda ependi radi'omiz ziyaritini qobul qilghinida, özining eksilinqilapchi qalpiqi bilen jaza lagirida jazalinishi hem xitaydiki jaza lagirini emeldin qaldurush heqqide toxtaldi.

"Men 1960 - yili 23 yéshimda eksilinqilapchi dégen qalpaq bilen, emgek bilen özgertish meydanigha ewetildim. 42 Yéshimda jaza lagéridin qoyup bérildim. 19 Yilliq yashliq hayatim xitayning jaza lagirida ötti. Men oghriliq qilmidim, bulangchiliq qilmidim, térrorluq pa'aliyetliri bilenmu shughullanmidim.Xitay kommunist hökümitige qarshi siyasiy pa'aliyetlerde bolmidim, xitay hökümitige qarshi maqalilernimu yazmighan idim. 1960 - Yili peqet eyni chaghdiki hökümet xizmitidin narazi bolup dégen bir nechche éghiz sözüm sewebidinla eksilinqilapchi unsur qalpiqini kiyip jaza lagirida jazalandim. Xitaydiki jaza lagéri ilgiri sowét ittipaqi qatarliq sotsiyalistik döletlerde bar idi. Hazir sherqiy yawropadiki bu döletler démokratik tüzümge köchkendin buyan, peqet xitaydila 'emgek bilen özgertish' namidiki jaza lagiri mewjut bolup turmaqta. Insanning kishilik heq - hoquqliri depsende qilinidighan bu xil tüzüm, xelq'ara insan heqliri qanunighila xilap bolup qalmastin, xitayning özining asasiy qanunidiki belgilimilergimu xilap. Shunga bu tüzüm muqerrer emeldin qélishi kérek."

Matériyallardin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayoni xitaydiki emgek bilen özgertish jaza meydanliri eng köp jaylashqan orunlarning biri iken. Bolupmu, Uyghur aptonom rayon ichidiki musteqil kinezlik dep teriplinip kéliwatqan ishlepchiqirish -qurulush armiyisi déwiziyisining igidarchiliqidiki emgek bilen özgertish meydanliri xitaydiki eng chong jaza lagérliri hésablinidiken.

Ilgiri ishlepchiqirish -qurulush armiyisi déwiziyisining aqsu shayar nahiyisi aral emgek bilen özgertish meydanida jazalan'ghan, hazir chet'ellerde yashashqa mejbur bolghan bir Uyghur radi'omiz ziyaritini qobul qilip, jaza lagiri hem u yerde jazaliniwatqan Uyghur mehbusliri heqqide toxtaldi.

U yene, xelq'ara kishilik hoquq jem'iyetliri hem gherb döletlirini xitaydiki kishilik hoquq depsenchilikini körüshke, xitay kommunist hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini bikar qilishigha dawamliq bésim ishlitishke chaqirdi.

Xitaydiki kishilik hoquq depsenchiliki, xelq'ara kishilik hoquq jem'iyetliri hem gherb démokratik döletliri teripidin tenqidlinip kéliwatqan bolup, xitaydiki emgek bilen özgertish lagirlirini bikar qilish heqqide gherb döletliri xitaygha üzlüksiz bésim ishlitip kéliwatqan idi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.