Xitayning milletler ittipaqliqi terbiyisi néme netije berdi?

Xitay kommunist hakimiyiti uzun yillardin buyan Uyghur élide milletler ittipaqliqi terbiyisini türlük shekillerde élip barmaqta, hetta her yili 5 - ayni Uyghur élide milletler ittipaqliq éyi qilip békitip bir aylarche mexsus keng kölemlik milletler ittipaqliqini kücheytish pa'aliyetlirini élip barmaqta.
Muxbirimiz gülchéhre
2009.08.19
Urumqi-Guangdong-Qanliq-weqesi-305 2009- Yilidiki "shawguen weqesi" we "ürümchi weqesi" din körünüshler.
Youtube Din élinghan süretler.

Uningdin bashqa, xitaylar bilen Uyghur we bashqa milletlerge kichikidin tartip, ikki ayrilalmasliq, üch ayrilalmasliq dégendek idiyilerni singdürüp kelgen idi, ürümchide 5 - iyul weqesining yüz bérishi bilen xitay hökümiti bu xil milletler ittipaqliqini yaxshilash heqqidiki siyasetlirini yenimu kücheytishke bashlidi.

Undaqta xitayning milletler ittipaqliqini kücheytish heqqidiki siyasiy teshwiqat hem heriketlirining néme ünümi boldi ? buninggha qarita Uyghur we xitay pa'aliyetchiliri hem ziyaliylirining köz qarashliri heqqide muxbirimiz gülchéhre teyyarlighan ziyaret xatirisini silerge sundaq.

Uyghur élide xitay kommunist hökümitining milletler ittipaqliqi terbiyisidiki "az sanliq milletler xitaydin ayrilalmaydu, xitaylar az sanliq milletlerdin ayrilalmaydu, az sanliq milletler öz ‏- ara ayrilalmaydu " dégendek sho'arni yada bilmeydighan birmu kishi bolmisa kérek, hetta yéngi mektep yüzi körgen balilar üchünmu buni yada bilish tunji siyasiy wezipidur.

Bu xildiki milletler ittipaqliqini kücheytish heqqidiki sho'arliri, siyasiy terbiyiler xitayning barliq teshwiqatidiki eng asasliq téma bolmighandin sirt, buni Uyghur élining kocha, qoru tamlirida, mektep, idare ‏- organ teshwiqat taxtilirida, teshwiqat wareqliride dawamliq uchritip turghili bolidu.

Hemmige melum bolghandek, 5 - iyul weqesi yüz bergen waqit, mektep orunliri asasen yéngidin yazliq tetilge qoyup bérilgen mezgilge toghra kelgen idi, nöwette Uyghur élidiki barliq mektepler yéngi oqush mewsümini bashlash aldida turidu,shu wejidin xitay hökümiti ma'arip sahesi boyiche yéngi oqush mewsumi bashlinish bilen oqughuchilargha milletler ittipaqliqi terbiyisini kücheytish heqqide qarar hem tedbirlerni alghan.

5 - Iyul ürümchi weqesi yüz bergendin kéyin xitay da'iriliri uzun yillardin buyan élip bériwatqan milletler ittipaqliq terbiyisining yenila kupaye qilmaywatqanliqini hés qilip, Uyghur élidiki aliy mekteplerdin bashlap hetta bashlan'ghuch mekteplergiche, qaytidin milletler ittipaqliqi terbiyisini kücheytish pa'aliyetlirini élip barmaqchi iken.

Shinxu'a torining 17 - awghust xewiridin ashkarilinishiche,ürümchidiki mekteplerde 1 - séntebir oqush bashlighandin bashlap, xitay we az sanliq baliliri qol tutushush pa'aliyiti, milletler ittipaqliqigha a'it bir jümle söz öginish herikiti, milletler ittipaqliqigha a'it bir hékaye éytish, milletler ara dostluq sowghisi bérish, her millet baliliri öz ‏- ara quchaqlishishqa oxshash pa'aliyetler shundaqla mexsus 5 - iyul ürümchi weqesini tonush heqqide mexsus siyasiy terbiyiler élip bérilidiken.

Radi'omizgha kelgen bezi inkaslargha qarighanda, gerche tetil mezgili bolsimu Uyghur élidiki nurghun mekteplerde oqutquchi, oqughuchilar qaytidin yighiwélinip siyasiy öginishke uyushturulghan.

Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti, 5 - iyul ürümchi weqesidin kéyin peqet ürümchi shehiridila emes, pütün Uyghur élidiki ottura, bashlan'ghuch mekteplerge mexsus milletler ittipaqliqi dersliki orunlashturush we bu derslikni mewsumlük siyasiy terbiye dersliki émtihan so'alining 15%ini igileydighan asasliq penler qatarigha kirgüzüshni békitken.

Halbuki, chet'ellerdiki Uyghur ziyaliyliri shundaqla Uyghur pa'aliyetchiliri we yene xitay dimokratchilirimu 5 - iyul weqesini del xitayning milletler ittipaqliqi terbiyisi siyasitining meghlubiyitini körsitip béridighan bir janliq misal dep mulahize qilmaqta.

Bu heqte dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizi mudiri ümid agahi ependi,xitayning öz meghlubiyitini étrap qilmay, milletler ittipaqliqini hem bu xil ri'al bolmighan siyasiy heriketlerni kücheytishke urunushi, öz- özini aldaydighan exmiqaniliq dep otturigha qoydi.

Uyghur mesilisi we Uyghurlarning siyasiy ijtima'iy weziyitini yéqindin közitip kelgen,béyjing bahari zhornilining muherriri xuping ependi, xitayning Uyghur élining esli ghojisi bolghan Uyghurlar bilen köchmen xitaylargha yürgüzüwatqan oxshimighan siyasetliri, shundaqla xitay kommunist hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan assimilyatsiye qilish siyasiti bu jaydiki xitaylar bilen Uyghurlarning inaq ötelmeydighanliqidiki eng négizlik seweb ikenlikini otturigha qoydi.

Xuping ependining qarishiche: "5 - iyul weqesining özi Uyghur élide parawan jem'iyetning mewjut emeslikini, xitay hökümiti bu weqeni her qanche girim qilip körsetsimu, bu jaydiki milliy mesilining éghirliqini,özining Uyghur aptonom rayonida yürgüzgen milliy aptonomiye siyasiti, milliy siyasetlirining meghlup bolghanliqini körsitip berdi. Elwette bu jaydiki milliy toqunushnimu xitay hökümitining yillardin béri élip bériwatqan Uyghur élini xitaylashturush, Uyghur millitini assimilyatsiye qilish siyasetliri keltürüp chiqarghan."

Xuping ependi yene, "xitay hökümiti bolupmu xitay hökümitining Uyghur élige xitay nopusini mejburiy yötkep, eslidiki zémin igisi Uyghurlarning özining dölitide öz tilinimu ishlitelmeydighan, xizmetke orunlishalmaydighan, köchmen xitaylardin töwen turmushta yashaydighan, emma éghir bésimgha duchar boluwatqan bir orun'gha chüshüp qélishi elwette 5 - iyul weqesidek küchlük naraziliq heriketlirini meydan'gha chiqarmay qalmaydu" dep tekitlidi.

Kanada Uyghur jem'iyiti re'isi ruqiye xanim, xitay özining siyasitini özgertmey turup yenila sebiy balilarghimu miletler ittipaqliqi terbiyisini küchep singdürsimu, bu balilar uchraydighan oxshimighan siyaset, beribir ularni perqlendürüp turidu shundaqla ularning heqiqiy dost bolalmaydighanliqini belgileydu dep körsetti.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.