Uyghurlar: 'xitay köp qanunlarni tüzdi, emma héchqaysisi emeliyleshmidi'

Yéqindin buyan xitay hökümet xewerliride, yéngidin bezi qanun ‏ - belgilimilerge tüzitish kirgüzüdighanliqi jakarlandi. Bügün xitay bash ministiri wén jyabawmu xitay dölitide qanun boyiche dölet bashqurushni emelge ashurushqa tirishidighanliqini bildürdi.
Muxbirimiz mihriban
2010.08.27
Urumqi-xitay-piqaq-esker-qatil-305 Sürette, 14 - iyul, döng köwrük bazirining yénida, qorallirigha ötkür tighlarni békitip, uyghurlargha qarshi postta turghan xitay qoralliq saqchiliridin biri.
AFP Photo

Emma, bügün ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur ziyaliyliri xitay hökümitining 60 yildin buyan toxtimay qanun - belgilimilerni tüzüp kéliwatqan bolsimu, emma bu qanun - belgilimilerning peqet qeghez yüzidila qalidighanliqini ilgiri sürdi.

Yéqindin buyan xitay hem xelq'ara metbu'atlarda, xitay hökümitining eslidiki qanun - belgilimilerge tüzitish kirgüzgenliki heqqidiki xewerler köpiyishke bashlidi.Mesilen, xitay aliy xelq teptish mehkimisi we jama'et xewpsizlik ministirliqi ötken hepte uqturush chiqirip, 2010 - yili 1 - öktebirdin bashlap, délolarni éniqlashta ri'aye qilishqa tégishlik yéngi nizamni sinaq teriqiside yolgha qoyidighanliqini jakarlidi.

23 - Awghust küni béyjingda échilghan, xitayning memliketlik 16 - nöwetlik xelq qurultiyida, iqtisadiy jinayetlerge qarita ölüm jazasi bérishni bikar qilish layihisi sunuldi. Uyghur aptonom rayon da'irilirimu, 16 - awghust düshenbe küni ürümchide seperwerlik yighini chaqirip, emeldarlarning wezipisidin paydilinip jinayet ötküzüshi we parixorluq qilishining aldini élish toghrisidiki bir belgilime chiqarghan.

Bügün27 - awghust etigen xitay dölet bash ministiri wén jyabawmu"memliket boyiche qanun boyiche ish béjirish seperwerlik yighini"da, shinxu'a agéntliqining ziyaritini qobul qilip, xitayda siyasiy islahat élip bérilidighanliqini, bundin kéyin xitayda qanun boyiche dölet bashqurush emelge ashurulidighanliqini bildürdi.

Bügün xitayda yéngidin chiqirilghan qanun ‏ - belgilimiler hem xitay bash ministiri wén jyabawning " xitayda qanun boyiche dölet bashqurushni emelge ashurush" sho'ari heqqide ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur ziyaliyliri öz sözliride, xitay hökümitining 60 yildin buyan toxtimay qanun - belgilimilerni tüzüp kéliwatqan bolsimu, emma bu qanun - belgilimilerning peqet qeghez yüzidila qalidighanliqini ilgiri sürdi.

Uyghur élidin ziyaritimizni qobul qilghan pénsiyige chiqqan bir Uyghur ziyaliysi bu heqtiki qarishini bildürdi. U sözide, özining bu yillarda bundaq qanun - tüzüm, belgilimilerni köp anglighanliqini, emma hazirghiche bularning heqiqiy ijra qilin'ghanliqi heqqide héchqandaq ispat körmigenlikini bildürdi.

Ilgiri shixenze uniwérsitétida oqutquchi bolup ishligen hazir amérikida yerleshken Uyghur ziyaliyliridin ilshat hesen ependi, xitay qanun - belgilimilirining peqet qeghez yüzidiki quruq gep bolup qalidighanliqini, bolupmu Uyghurlargha nisbeten bu qanunlarning héchqachan ijra qilinmaydighanliqini bildürdi.

Ziyaritimiz jeryanida ilshat hesen ependi yene, xitay bash ministiri wén jyabawning "xitayda qanun boyiche dölet bashqurushni emelge ashurush" sho'ari heqqide toxtaldi. U sözide, bu yil 16 - awghust küni xongkongda bazargha sélin'ghan wén jyabawgha tenqidiy baha bérilgen kitabtiki "wén jyabaw: junggodiki nadir artis" dégen bahani tilgha élip, xitay kompartiye rehberliri hem ularning sözlirining peqet xitay menpe'eti üchünla xizmet qilidighanliqini, ezeldin xelq menpe'etini chiqish qilmaydighanliqini, Uyghurlarning 60 yildin buyan mana mushu xil aldamchiliq siyasiti astida ézilip kéliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Ilshat ependi sözining axirida, xitaylargha nisbeten peqet xitay kommunist partiyisidin ibaret bir partiye hakimiyet bashqurush tüzümi ayaqlashqanda, Uyghurlargha nisbeten xitay kompartiyisining rayondiki hökümranliqi ayaqlashqandila andin Uyghurlar öz musteqilliqini qolgha élip, puqralarning qanuni heq - hoquqliri kapaletke ige qilinidighanliqini tekitlidi.

Yéqindin buyan xitayda élan qiliniwatqan qanun ‏ - belgilimiliri hem wén jyabawning bundin kéyin xitayda "qanun boyiche döletni idare qilishni emelge ashurush" dégen bu sözi heqqide, xelq'ara metbu'atlarda jiddiy munaziriler qozghaldi. Xongkong teywenlerde chiqidighan gézitlerde, hem b b s agéntliqi qatarliq xelq'ara metbu'atlardimu, wén jyabawning dégen gépi bilen qilghan ishi oxshimaydighan erbab ikenliki ilgiri sürülüp, xelq'ara jem'iyetler hem gherb döletlirining, xitay kommunist partiyisining xitayda siyasiy islahat élip bérishigha guman bilen qaraydighanliqi heqqidiki mulahize maqaliliri köplep élan qilinishqa bashlidi.

Bu maqalilerde xitay hökümiti teshwiq qiliwatqan türlük qanun ‏ - belgilimiler heqqide toxtilip, "kommunistik partiyining esli muddi'asi, qolgha keltürgen menpe'etlirini qoghdap qélish, bundaq ehwalda, wén jyabawning sözide xitayda qanun boyiche dölet bashqurushni emelge ashurulidighanliqini otturigha qoyushi, emeliyette kishilerning könglini utuwélish üchünla déyilgen quruq gep," dégen'ge oxshash mulahiziler otturigha qoyulghan idi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.