Хитайда ишчи - хизмәтчиләр тамака чекишкә мәҗбурланди

Дунйа тамака чәкләш күнидә тамака чәкләш тәшвиқатидин көрүнүш.

Бу вәқә дуня мәтбуатлирида кәң йәр алған болуп, хәвәрләрдин қариғанда, хубей өлкиси гуңән вилайити қизил башлиқ һүҗҗәт чиқирип бу наһийидики һәр дәриҗилик органларға 2009 - йили 250 миң қап тамака истимал қилиш вәзиписини орунлаш буйруқи чүшүргән болуп, бу вәзипини орунлиялмиған орунларниң шитат қисқартиш яки мәмурий ярдәм пули бәрмәслик қатарлиқ җазалар билән җазалинидиғанлиқи бәлгиләнгән. Техи буниң биләнла тохтап қалмай башқа өлкиләрдә ишләпчиқирилған рәқип маркилиқ тамакиларни чәккәнләрниңму җазалинидиғанлиқини бәлгиләнгән.

Йәрлик бир аһалиниң инкас қилишичә, хубие вилайитидә яшайдиған хәлқ хунәндә ишләпчиқирилидиған хунән маркилиқ тамакини чекишни яхши көридиған болуп, бу хубие өлкисиниң өзиниң тамакисиниң ишләпчиқирилишиға тәсир көрсәткән икән. Буниң билән хубие өлкиси мана мушундақ тәдбирләрни елиш арқилиқ өзлириниң 2009 - йиллиқ баҗ вәзиписини орундашни нишан қилған икән.

Йәрлик бир оттура мәктәпниң оқутқучсиниң баян қилишичә, тамака истималини күчләндүрүш әтрити дәп қурулған бу әтрәт әзалири бир чүшлүк дәм елишта туюқсзла мәктәпкә келип оқутқучи, ишчи - хизмәтчиләрниң күлданлирини вә әхләт сандуқлирини тәкшүргән, әхләтләрдин 3 тал охшимайдиған маркилиқ тамакиниң қалдуқини байқиғанлиқини ейитип мәктәп мудирини агаһландурған. Кейин тәптиш һәйити бу иш үстидә музакирә елип берип мәктәпкә җаза бәрмәсликни, әмма түзүмгә хилап иш қилған дәп агаһландуруш беришни қарар қилған.

Бу хәвәр дуня мәтбуатлирида елан қилиниши билән дуня җамаәтчилики арисида, хитай һөкүмитиниң пулни дәп инсан амилини көрмәскә салидиған, инсан һәқлирини дәпсәндә қилиш һәрикитиниң йәнә бир пакити дәп қарилип ғулғула қозғиған. Бу вәқә дуняға тарқилип кәткәндин кейин хитай һөкүмити бу гепигә дәрһал өзгәртиш берип, буни қанунсиз қачақ тамакилар билән муҗадилә қилиш үчүн чиқардуқ дегән вә 5 - май күни хубйе һөкүмити һөкүмәт торида баянат елан қилип бу һүҗҗәтни әмәлдин қалдурғанлиқини елан қилди.

Хитай һөкүмити бу йиллиқ иқтисадий кризистин кейин иқтсадни яхшилаш үчүн һәр қайси йәрлик һөкүмәт вә органларға истимални ашуруш тәлипини қойған болсиму, тамака истималини ашуруш техи тунҗи қетим көрүлгән бир әһвал болуп һесаблиниду. Хитай тамака истимали әң юқири дөләтләр қатарида болуп, олимпик мусабиқиси мәзгилидә хитай өз образини яхшилаш үчүн гәрчә бейҗиң, шаңхәй қатарлиқ чоң шәһәрләрдә аммиви сорунларда вә идарә - органларда тамака чәкмәслик түзүмлирини йолға қойған болсиму, қалған өлкә вә районларда йәнила бундақ бир чәклимә йолға қоюлғини йоқ.

Дуня сәһийә тәшкилатиниң қаришичә хитай алған бу тәдбирләр интайин йетәрсиз болуп, дуня сәһийә тәшкилати хитай дөлити мәсули дохтор һанс тродесон хитайда тамака хумарлири интайин җиқ болуп, һәр йили бир милйон киши тамака сәвәб болған түрлүк кесәлликләр билән өлүп кетиду, әгәр хитай һөкүмити бу һәқтә бәзи җиддий қарарларни елип өзгириш елип бармайдиған болса 10 - 20 йилдин кейин бу дөләтниң дохтурханилири тамака сәвәб болған қан томур, йүрәк вә рак кесәлликлири билән һәргизму күч елишип болалмайду дегән.

Ениқсиз мәлуматларға қариғанда, хитайда йилда 2 тирилйон тамака ишләпчиқирилидиған болуп, өткән йиллиқ ситатистикилардин мәлум болушичә, биринчи айдин 11 - айғичә болған арилиқта һөкүмәтниң тамака истимали беҗидин қилған кириминиң өзила 61 милярд доллар икән. Бу рәқәм тамака истималиниң хитай һөкүмити үчүн қанчилик муһим икәнликини оттуриға қоймақта. Хитайда 350 милйон киши тамака чекидиған болуп, бу хитайдики 15 яштин юқири болған әрләрниң йериминиң тамака чекидиғанлиқидин дерәк беридикән.

Техиму қизиқарлиқ болғини, хитайда кишиләргә саламәтлик җәһәттә үлгә болуши керәк болған дохтурларниң 58 пирсәнти тамака чекидиған болуп, йеқинда хитай һөкүмити баянат елан қилип дохтурларни тамака чәкмәсликкә, тамака ташлашни ойлишиватқанларға үлгә болушқа вә дохтурханиларда тамака чәкмәсликкә дәвәт қилған.

Әмма бу һәқтә йезилған хәвәрләрдин мәлум болушичә, мутәхәссисләр буниңға гуман билән қарайдиған болуп, улар хитайда тамака ширкәтлири дөләт илкидә болғанлиқи вә буниңдин нурғун кирим қилидиғанлиқи үчүн хитай һөкүмити бейҗиң, шаңхәй қатарлиқ чоң шәһәрләрдә көрүнүштә тамакини чәклигәндәк паалийәтләрни қилсиму, әмәлийәттә хитай һөкүмити тамакини тамамән чәкләшни һәргизму халимайду, дийишмәктә. Әмма америка қатарлиқ ғәрб дөләтлиридә болса һечқандақ аммиви орунларда тамака чекишкә рухсәт қилинмайдиған болуп тамака чекидиғанларниң саниму йилдин ‏ - йилға азаймақта икән.

Бу һәқтә дуняда зилзилә қозғиған йәнә бир вәқә болса, америкиниң даңлиқ тамака маркиси марлборо тамакисиниң ишләпчиқарғучиси филип моррис ширкити өпкә раки билән өлгән бир кишиниң аяли, йолдишиниң 42 йилдин буян марлборо тамакисини чәккәнлики үчүн өпкә раки билән өлгәнликини илгири сүрүп, филип моррис ширкити үстидин әрз қилиши билән он йил сүргән дава нәтиҗисидә америка сот мәһкимиси 2007 - йили һөкүм чиқирип филип моррис тамака ширкитини өпкә раки билән өлгүчиниң аялиға 145 милйон доллар төләм төләшкә һөкүм қилған иди.

Мана бу мисал ғәрб әллириниң кишиләрни тамака чәкмәсликкә чақирип бу һәқтә пуқраларниң һоқуқини қоғдайдиғанлиқи билән хитайда һөкүмәтниң баҗ йиғиш үчүн пуқралирини тамака чекишкә зорлиши арисида рошән бир селиштурма болса керәк.