Ili wilayitide keng kölemlik tazilash herikiti qanat yaydurulmaqta

Ürümchi xelq meydani etrapidiki, olimpik mesh'el uzitish pa'aliyiti üchün, xitay saqchiliri teripidin qamal qilin'ghan kochilar. 2008-Yili 17-iyun,

"Merkezlik tazilash," dep nam bérilgen bu heriketning nishani asasliqi ili tewesidiki Uyghurlar köp sanliqni igileydighan atalmish"tasadipi weqeler yüz bérish éhtimali zor yéza - kent we mehelliler"ge qaritilghan. Töwende muxbirimiz erkin bu toghrisida melumat béridu.

Xitay da'irilirining ili wilayitidiki Uyghurlar köp sanliqni igileydighan yéza - kent we mehelle‏ - koylarda yolgha qoyghan "merkezlik tazilash herikiti" ili oblast partkomining yéqinda chaqirghan muqimliqni qoghdash toghrisidiki yighinining yolyoruqigha asasen qanat yaydurulmaqta. Merkizi gérmaniyidiki dunya Uyghur qurultiyi bolsa heriketning asasi nishani her qaysi nahiyiler we ghulja shehiridiki toghraq yéza, üchderwaza ahaliler rayonigha oxshash Uyghurlar top olturaqlashqan yéza - koylargha qaritilghanliqi, heriketning Uyghurlargha "wehime" sélish, ularda "qorqunch"peyda qilish üchün qanat yayduruluwatqan "psixologiyilik urush" ikenlikini ilgiri sürmekte. Ili oblasti j x idarisining " qisqa xewerler géziti" de élan qilin'ghan bu heqtiki melumatlarda ghulja sheherlik j x idarisi toghraq saqchixanisining qarmiqidiki haji mehelle we qariway mehelliside "tazilash" élip barghanliqini, mezkur mehellidiki 279 a'ilining tazilan'ghanliqini ilgiri sürgen, lékin qolgha élin'ghanlarning bar - yoqluqi, eger qolgha élin'ghanlar bolsa qolgha élinish sewebi toghrisida uchur bermigen. Toghraqtiki saqchixanining bir xadimi tazilash herikiti élip bériliwatqanliqini étirap qilghan bolsimu, lékin heriketning tepsiliy ehwali üstide toxtilishni ret qildi.

Radi'omizning bu heqtiki su'allirigha jawab bergen saqchixanidiki bir xadim, "heriket buningdin bir qanche heptiler ilgiri bashlan'ghan, buningdin ikki hepte burun bir qétim élip bérildi, heriket qerelsiz élip bériwatidu. Bezide ikki hepte dawamlashqan waqitlar boldi..........." Dep körsetti. Lékin bu xadim qanchilik kishining qolgha élin'ghanliqi, heriketning olimpik yighinigha munasiwetlik yaki emesliki, heriketning kimlerni nishan qilghanliqigha da'ir su'alimizgha jawab bérishni ret qilip, " epsuski biz xelq'ara we chet'elge chétilidighan mesililerni ashkariliyalmaymiz. Bu heqtiki xewerler yerlik metbu'atlarda élan qilin'ghan emes. Buni ashkarilisam bolmaydu.......Emma bizning qiliwatqan ishlirimizning hemmisi jem'iyet amanliqi, döletning igilik hoquqini qoghdashni merkez qilghan.........Heriket birersini nishan qilghan emes. U peqet merkezlik tazilash élip bérish, qanunsiz unsurlarni tépip chiqish yeni qanunsiz jinayi unsurlar, pilakatsiz aptomobillar shundaqla üchi yoqlarni éniqlashtur" deydu. Üchi yoqlarning kimliksiz kishiler, qara nopuslar we kélish menbiyi éniqsiz kishilerni öz ichige alidighanliqini tekitligen bu xadim, üchi yoqlarning Uyghurlarni közde tutidighan yaki tutmaydighanliqi heqqidiki su'alimizgha " buninggha jawab bérilmeydu " dep körsetti.

Ghulja shehirining üchderwaza ahaliler rayoni yerlik da'iriler tazilash élip barghan muhim jaylarning biridur. Ili oblasti j x idarisining xewerler mejmu'eside, üchderwaza saqchixanisining qarmiqidiki her qaysi mehellilerde élip bérilghan tazilash herikitide 50 kishining tekshürülgenliki, buning ichide 38 kishige jerimane qoyulghanliqi yaki tutup qélin'ghanliqi ilgiri sürülgen. Xewerde 38 kishining ichidiki bir kishi saqchilarning wezipe ijra qilishigha tosalghu bolghanliqi, yene bir kishining salahiyet kimliki toghra emesliki tüpeyli tutqun qilin'ghanliqi eskertilgen bolsimu, lékin bashqilarning tutqun qilinish sewebi chüshendürülmigen.

Radi'omiz muxbirigha tazilash herikiti toghrisida "bayanat bérishke bolmaydighanliqi" ni tekitligen üchderwaza saqchixanisining bir xadimi, " chünki bu heriket bizning bezi jehettiki mexpiyetlikimizge chétilidu. Eger su'alingiz bolsa bu yerge kélip, munasiwetlik da'irilerni izdeng. Men sizge bu heriketke da'ir melumat bérelmeymen " dep eskertti. U, tutqun qilin'ghan 38 neper kishining ehwali, ularning tutqun qilinish sewebi heqqidiki su'allirimizgha jawab bérishni ret qildi. U "men sizge éyttimghu, bu ish toghrisida bayanat bérelmeymen. Bu ishni j x idarisidin sorang " deydu.

Ili oblast partkomining yéqinda chaqirghan muqimliqni qoghdash toghrisidiki yighini jaylargha ilidiki her qaysi sheher - nahiyilerde bixeterlik tedbirlirini kücheytish yolyoruqi bergen idi. Ping'en torining xewirige qarighanda, mongghulküre nahiyisi oblast partkomning yuqiriqi yolyoruqigha asasen bir qatar bixeterlik tedbirlirini tüzgen. Bu tedbirler nahiyidiki erziyetchilerni nazaret qilish, ammining toplinishi, kolliktip erz - shikayet qilishining aldini élish, bir a'ilide weqe yüz berse a'ile bashliqi jawabkar bolush, axbarat toplashni kücheytip, köz ‏ - qulaqlarning rolini jari qildurush, meschitlerni tekshürüsh, diniy zatlarni yighip, siyasiy öginishke teshkillesh, dindar kishilerning yürüsh - turushigha diqqet qilish, nahiyidiki yaqa yurtluqlarni sürüshtürüsh, burun türmide yatqan, emgek bilen özgertilgen yaki jazasini talada ijra qiliwatqan kishilerni nazaret astigha élish, zerbe bérish da'irisini kéngeytip, " köp tutush, köp iz qoghlash, köp jaza bérish"de ching turush qatarliqlarni öz ichige alidu. Mongghulküre nahiyilik saqchi idarisining bir xadimi bu mesilining mexpiyetlikke kiridighanliqini bahane qilip, bu heqtiki su'allirimizgha jawab bérishni ret qildi. U, "buning sewebi nahayiti addi. Chünki bu mexpiyetlik, sizge déyishke bolmaydu" dep körsetti.

Amérika Uyghur jem'iyiti xitay da'irilirining ili rayonidiki herikitini "Uyghurlargha wehime sélish" dep eyiblimekte. Amérika Uyghur jem'iyitining bash katipi alim séyitof, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadirning bügün amérika dölet mejliside ispat béridighanliqini, ispat bérish yighinida bu mesilini otturigha qoyup, amérika hökümitining weziyetke arilishishini telep qilidighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti olimpik bixeterliki atalmish "sherqiy türkistan térrorchiliri"ning tehditige uchrawatqanliqini, ürümchidiki "tangnuri baghchisi" qorosida yüz bergen yéqinqi weqede xitay saqchilirining 5 Uyghur yashni öltürülgenlik weqesini bolsa" térrorluq " tehditining mewjut ikenlikining delili ispati, dep körsetmekte. Lékin xelq'ara ammiwi teshkilatlar xitayning ürümchide yüz bergen atalmish "térrorluq" weqesige da'ir mesililerde maddiy delil ‏ - ispatlarni élan qilmaywatqanliqini, bu kishilerde xitayning atalmish " Uyghur térrorchiliqi" toghrisidiki bayanlirigha guman peyda qiliwatqanliqini bildürmekte idi. Xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish teshkilatigha oxshash xelq'ara organlar bolsa, xitayning térrorchiliqni Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilish we öktichi zatlarni basturushtiki bahane‏ - seweb qiliwatqanliqini ilgiri sürgen.