Xoten we qeshqerdiki meydan'gha kelgen weqeler heqqide xelq'ara metbu'atlardiki inkaslar

Xoten we qeshqerde arqa-arqidin weqe meydan'gha kelgendin kéyin, dunyadiki nopuzluq axbarat organlirining hemmiside dégüdek bu heqte xewer, xewer analizliri élan qilindi. Bu metbu'atlarda élan qilin'ghan xewerlerde, xitay hökümiti we yaki uning axbarat organliri ilgiri sürgenler emes, Uyghur élide bundaq hadisilerge seweb boluwatqan amillarning ichki yüzi yorutuldi. Mesilen, xitay da'iriliri bergen bayanatlirida, weqening rayondiki omumiy xelqning arzusigha wekillik qilalmaydighanliqini éytip, rayondiki xelqlerning tinch-xatirjem hayatining nahayiti téz eslige kelgenlikini teshwiq qilghan bolsimu, emma en'gliyining dangliq xewer agéntliqi roytérsta chiqqan “Qeshqerdiki xitay puqraliri qorqunch ichide qaldi” namliq xewerde buning eksi bayan qilindi. Xewerde, roytérsning muxbiri weqe küni yarilinip, doxturxanida yétip dawaliniwatqan xitaylarni ziyaret qilghan bolup, uningda töwendikiler bayan qilin'ghan:
Weqe yüz bergen qeshqer wilayitining nopusi asasen Uyghurlardin terkib tapqan bolsimu, emma u hazir xitay köchme nopusining éqinigha uchrimaqta. Esli sichüenlik bolghan 21 yashliq xu famililik “Biz u küni térrorni körduq, bekmu qorqunchluq idi, yerde jesetler, qanlar turatti. Hazir birer kishimu kochigha chiqishqa jür'et qilalmaywatidu” dédi. Xuning éytishiche, ikki kün awwal 200 dek xitay bigunah kishiler ölüp ketti, dep namayish qilghan iken.

Nechche on yildin béri Uyghur rayonida yashawatqan 43 yashliq wang famililik sodiger özining kéler yili bu yerdin kétishi mumkinlikini éytip :“Bu yerde bek tola ish chiqip kétiwatidu, ularning barliq xitay millitini özige nishan qilghanliqi ochuq-ashkara tursa, men yene ulargha qandaq ishinimen” dédi.

Muxbir xewiride, nöwette qeshqerde hemmila yerni saqchilarning qorshap ketkenliki, weqedin kéyin bir qanche kün boyiche dukanlarning échilmighanliqi, omumiy weziyetning jiddiylikini bayan qilghan. Muxbir weqege qarita oxshimaydighan tereplerning yeni xitay hökümiti we chet'ellerdiki Uyghur milliy heriketlirining weqe heqqidiki oxshimaydighan bayanlirigha yer bergen we dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadir xanimning “Xitayning rayonda yürgüzüwatqan siyasiti netijiside Uyghurlarning yashash ümidi qalmidi” dégen sözini misal qilip alghan. Roytérstiki mezkur xewerning axirida yene, 29 yashliq bir xitay yashning köz qarishighimu yer bérilgen bolup, muxbir u xitay yash bilen bolghan söhbitini mundaq bayan qilidu:
29 Yashliq xitay yash manga: bu weqeler merkizi hökümetning qeshqerni alahide iqtisadiy rayon qilip qurup chiqish pilanigha elwette tesir yetküzidu. Hökümet Uyghurlarning turmush sewiyisini körünerlik derijide yuqiri kötürdi, dédi. Emma u sözige yene “Hökümet bizge inaq-ittipaq yashaydighan bir muhitni yaritishi kérek” dégennimu qoshup qoydi.

Muxbir xewiride, rayondiki Uyghurlarning iqtisadi islahatlarda ayrimichiliqqa uchrap kelgenlikini, xitaylarning ichkiridin kélip, Uyghurlarning ishini tartiwalghanliqidin narazi ikenlikini yazghandin kéyin, qeshqerdiki omumiy weziyetni bir Uyghurning qisqighine bir éghiz jawabigha yighinchaqlighan. Muxbir maqalisini: “Men qeshqerdiki bir Uyghurdin “Sen xitaylarni yaxshi köremsen” dep sorighinimda u manga:“Yaq, men ularni yaxshi körmeymen, ularning niyiti bek qara” dep jawab qayturdi, dep ayaghlashturghan.

Xoten we qeshqerde weqe yüz bergendin kéyin b b s xewer agéntliqidimu nurghun xewerler élan qilindi. Bularning ichide “Yipek yolida ölüm” mawzuluq xewer analizida aptor maykil diron xitay hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüwatqan bésim siyasetliri üsitide özi mulahizilirini otturigha qoyghan. Aptor mulahiziside aldi bilen xoten we qeshqerde yüz bergen weqeler we undin ilgiri 1995-yili ghuljida yüz bergen weqeler heqqide tepsiliy chüshenche bergendin kéyin, 2009-yili yüz bergen ürümchi weqesinimu eslitip ötken. Aptor weqedin kéyin minglighan Uyghurning so'al-soraqsiz qolgha élin'ghanliqi, türme we ölüm jazalirigha höküm qilin'ghanliqi, Uyghurlarning diniy we türlük ijtima'iy bésimlargha uchrawatqanliqi heqqide bir qisim melumatlarni bergendin kéyin mundaq dep bayan qilghan:
-Xitay resmiy da'iriliri weqeni sirttiki térror küchlirige baghlap qoydi. Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri musteqil sherqiy türkistan dölitini teshwiq qilidu. Emma ularning Uyghur rayonida yüz bergen weqeler bilen munasiwitining barliqini ispatlaydighan bir ispat yoq. Téxi yéqinda, béyjing elqa'ide teshkilatinimu öz ichige alghan xelq'ara térror guruppilirini Uyghur rayonidiki weqeler bilen munasiwetlik dédi. Emma ularning héchbirige ispat körsetmidi. Qeshqer we xotende yüz bergen weqelerdimu béyjing oxshashla yene hujumchilarning sherqiy türksitan islam herikiti teripidin terbiyilen'genlikini ilgiri sürdi, emma nurghun mutexessisler bundaq bir teshkilatning heqiqeten mewjutluqighimu ishenmeydu.

B b s da élan qilin'ghan mezkur maqalining aptori maykil dilon xewer analizide, qeshqer qedimi sheher rayonining buzghunchiliqqa uchrishining Uyghurlarning naraziliqini qozghawatqan yene bir muhim amil ikenlikini tekitligen. U, hökümet bu öylerni yer tewreshke chidamsiz, désimu, emeliyette Uyghurlarning héchbirining buninggha ishenmeydighanliqini, ularning xitay hökümitining meqsiti Uyghurlarni sheherning ichidin qoghlap chiqirip, tarqaqlashturush dep qaraydighanliqini, qeshqerge sélin'ghan yéngi iqtisadiy mebleghler bilen birlikte köchüp kelgen minglighan xitay köchminidinmu qattiq narazi ikenlikini bayan qilghan. U, xitay hökümitining weqeni chet'ellerdiki küchlerge artip qoyuwatqanliqini éytp, xewer analizini: “Uyghurlar nahayiti keskin bir weziyet ichide turmaqta. Qachaniki, heqiqiy jinayetchiler bolghan kembeghellik, chetke qéqish we ayrimichiliqqa xatime bérilgende, andin bu ziddiyet toluq hel bolidu” dep xulase chiqarghan.

Roytérs we b b s da élan qilin'ghan yuqiridiki maqalilerdin sirt, amérika awazi, birleshme agéntliqi, xaffington pochtisi qatarliq gézitlerdimu “Uyghurlar pul emes, heq telep qilidu”, “Gherbiy rayondiki milliy ziddiyet”, “Sherqiy türkistan islam herikiti qandaq bir teshkilat” qatarliq bir yürüsh maqaliler élan qilindi. Bu maqalilerdimu yuqiridikilerge oxshashla xitay hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüwatqan milliy siyasitining Uyghurlarda naraziliq peyda qiliwatqanliqidek pakitlar körsitildi. Xitayning bu heriketlerni xelq'ara térrorchiliqqa baghlishigha qarita bir qatar mulahiziler yürgüzüldi. Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri xitay hökümitining weqening mahiyitige alaqidar uchurlarni qattiq qamal qilishi we küchlük qarshi teshwiqatigha qarimay, chet'ellerde Uyghurlarning heqiqiy weziyiti yorutulghan, obyéktip xewerlerning chiqishining nahayiti ijabiy bir ehwal ikenlikini déyishti.