Ху җинтавниң канада зияритидә қоллиғучилар билән қарши турғучилар күч синишиду

Канада баш министири степһен һарпер, йапониәдики 8 дөләт йиғинида буш вә хулар билән биргә.

Кишилик һоқуқниң қанчилик салмақни игиләйдиғанлиқи мәлум әмәс. Лекин, униң зияритидә қоллиғучилар билән қарши турғучилар намайиш қилип, күч көрситиши мумкин.

Хитай дөләт рәиси ху җинтавниң канада зиярити 20 дөләт башлиқлириниң 26 ‏- июнда башлинидиған торонто йиғинидин бурун елип берилиду. Ху җинтав алди билән канаданиң тинч окян қирғиқидики ванковер шәһиридә тохтап, кейинки қәдәмдә оттаваға өтидикән һәм канада баш министири стефан харперниң күтүвелишиға муйәссәр болидикән. Канада-хитай мунасивити баш министир харперниң кишилик һоқуқ мәсилисидики позитсийиси вә хитай түрмисидики канада пуқралирини мәркәз қилған бәзи шәхси делолардики ихтилапниң тәсиригә учрап, бир мәзгиллик йириклишип кәткән болсиму, лекин харперниң 2009‏ - йили елип барған хитай зияритидин кейин әслигә келишкә башлиған.

Ху җинтавниң бу қетимқи оттава сәпири униң канадада елип барған тунҗи рәсмий зияритидур. Униң оттавадики зияритидә харпер билән конкрет қандақ мәсилиләрни сөзлишидиғанлиқи бизгә айдиң әмәс. Һәр икки дөләт һөкүмити һазирға қәдәр ахбарат вастилирини конкрет сөзлишидиған мәсилиләрдин хәвәрдар қилмиди. Лекин бәзи анализчилар сөһбәт мәзмуниниң икки дөләт арисидики әнәнивий мәсилиләр вә нөвәттики алақидар хәлқара мәсилиләргә четилидиғанлиқини, буниң пул - муамилә, муһит, енергийә, сода мәсилилирини өз ичигә алидиғанлиқини билдүрмәктә.

Баш министир харперниң күнтәртипидә кишилик һоқуқ мәсилисиниң бар - йоқлуқи бизгә айдиң әмәс. Харпер илгири кишилик һоқуқни долларға сатмайдиғанлиқини әскәртип, хитайниң кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишиға көз юммайдиғанлиқини билдүргән иди. Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, бу зиярәт харперниң кишилик һоқуқни оттуриға қоюп, хитай рәһбирини диний вә кишилик әркинлик, уйғур вә тибәтләрниң һоқуқиға һөрмәт қилиш һәм хитай түрмисидики һөсәйин җелилға охшаш канада пуқралирини қоюп беришкә мәҗбурлашниң яхши пәйтидур. Канада уйғур җәмийитиниң рәиси руқийә турдуш ханим ху җинтавниң торонтодики йиғинға қатнишип, дуня мәсилилиридә пикир баян қилиштин бурун, өз ичидики мәсилини һәл қилишни тәләп қилди.

Ху җинтавниң зиярити вә 20 дөләт башлиқлириниң торонтодики йиғини зор көләмлик намайиш һәм қаршилиқларға дуч келиши мумкин. Канададики кишилик һоқуқни қоғдиғучи гуруһлар, муһит асриғучилар, йәр шарилишишқа қарши турғучилар, тибәт вә уйғурлар, фалунгуң һәм демократик күчләрниң 20 дөләт башлиқлар йиғини җәрянида зор көләмлик намайишларни уюштуруши пәрәз қилинмақта. Хәвәрләргә қариғанда, ху җинтавниң канададики мәзгилидә бейҗиң һөкүмитини қоллайдиған милләтчи күчләр билән хитай һөкүмитигә қарши турғучи гуруһлар тәңла намайиш қилип, өз ара күч көрситиши мумкин.

Фалунгуңлар чиқиридиған "бүйүк ера тори"ниң пәйшәнбә күнки хәвиридә, отавадики хитай баш әлчиханисиниң канадада оқуватқан хитай оқуғучилирини йиғип, канада парламенти алдида ху җинтавни қарши елиш паалийитигә уюштурулуватқанлиқини, оттава, торонто вә монтриалдики хитай оқуғучилириға мәхсус аптобус аҗритилғанлиқини илгири сүргән. Әлчиханиниң бу паалийити намда хитай - канада дипломатик мунасивәт орнатқанлиқиниң 40 йиллиқини тәбрикләш болсиму, лекин бәзи көзәткүчиләр әлчиханиниң муддиаси күч көрситиш дәп қаримақта. Чүнки бәзи аммиви тәшкилатлар пәйшәнбә күндин башлап отавадики канада парламентиниң алдида ху җинтавға қарши намайишни башливәткән.

Руқийә турдуш ханим канада уйғур җәмийитиниң намайишни 26 ‏- чеслаға уюштурушидики сәвәбни чүшәндүрүп, хәлқара җамаәт вә чоң дөләтләрниң уйғурларға болған диққитини қозғаш дәп көрсәтти.

Ху җинтавниң канада зиярити вә 20 дөләт башлиқлириниң йиғини "шавгүән вәқәси"ниң бир йиллиқи, 5"‏ - июл вәқәси"ниң бир йиллиқиниң һарпа күнигә тоғра кәлгән иди. Ху җинтав өткән йили 5"‏ - июл вәқәси" сәвәбидин 20 дөләт башлиқлириниң италийә пайтәхти римдики йиғиниға қатнишалмай 7 ‏- чесла дөлитигә қайтқан иди. Анализчилар хитай һөкүмитиниң бу йил йәнә, ху җинтавни торонтодики йиғинға қатнишиштин ваз кечип, дөлитигә қайтишиға мәҗбурлайдиған бирәр вәқә йүз беришини қәтий халимайдиғанлиқини билдүрмәктә.

Русийә ханим бу түрлүк вәқәләрниң йәнә йүз бәрмәслики үчүн хитай һөкүмити өзиниң сияситини өзгәртиши керәкликини, уйғурларниң ярдәмгә әмәс, пурсәткә еһтияҗ икәнликини билдүрди.

Хитай торонтодики йиғинда ялғуз уйғур, тибәт вә аммиви тәшкилатларниң бесимиға дуч кәлмәслики мумкин. Бәзи мәтбуатлар ху җинтавниң торонтодики йиғинда чоң дөләтләрниң хәлқ пули курсини тәңшәш тоғрисидики күчлүк бесимиға дуч келиш еһтимали барлиқини билдүрмәктә.

Лекин, хитай һөкүмити торонтодики йиғинда бу түрлүк бесимға учриса баш әгмәйдиғанлиқиниң бишаритини бәргән. Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси чин гаң пәйшәнбә күни баянат елан қилип, "биз хәлқара җәмийәтниң хәлқ пули курсиға обйектип муамилә қилишини шундақла иқтисадни әслигә кәлтүрүшниң бу негизлик пәйтидә қийинчилиқларни тәң йеңишини сораймиз" дегән.
 
Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.