Yawropa parlaméntida “Xitayning sherqiy türkistandiki yadro siniqi we uning bügünki tesiri” namliq yighin ötküzülidu

Biraq yéqinda bir qisim teshkilatlar birliship, yawropa parlaméntida mezkur mesile téma qilin'ghan bir muhakime yighini échishqa teyyarliq qilmaqta. 29‏-Féwral échilidighan mezkur yighin yawropa parlaméntining bezi ezalirining qollishigha érishken. Yighinni uyushturghuchilarning ilgiri sürüshiche, bu arqiliq yawropa ittipaqining diqqitini qozghap, Uyghur xelqining yadro sinaqlirining tesiridin hazirmu qutulalmaywatqanliqini tekitlesh we xitayni ulargha tölem bérishke qistashtur.

“50 Yildin kéyinki 596‏-nomurluq sinaq: xitayning sherqiy türkistandiki yadro siniqi we uning tesiri” namliq muhakime yighini 29-féwral yawropa parlaméntining béryuséldiki binasida ötküzülidu. Yawropa parlaméntining lazlo tökés, kristina ojuland, witawtas landsbérgis qatarliq ezalirining qollishi bilen ötküzülidighan mezkur yighinni wakaletsiz milletler-xelqler teshkilati, d u q we bélgiye Uyghur jem'iyiti qatarliq teshkilatlar orunlashturghan.
Lopnur yadro sinaq bazisi dunyadiki ahaliler olturaq rayonida tesis qilin'ghan eng chong yadro sinaq meydanlirining biridur. Xitay 1964-yili tunji yadro siniqi élip barghandin bashlap, 1996‏-yili yadro siniqini toxtatqanliqini élan qilghan 32 yil ichide uning, 46 qétim sinaq élip barghanliqi melum. Biraq yadro siniqining salametlik, muhit qatarliq jehetlerdiki éghir tesiri yerlik xelq ammisigha hazirgha qeder özini körsitip keldi. Mutexessislerning ilgiri sürüshiche, Uyghur élide balilarning binormal tughulush nisbitining yuqiri, türlük rak késelliklirining xitaydiki eng éghir rayon bolup qélishi yadro sinaqlirining tesiri bilen zich munasiwetlik.

Biraq xitay hökümiti bu xil aqiwetke mes'ul ikenlikini izchil ret qilip, bu mesilini ashkara tala-tartish qilish we tekshürüshni cheklep kelgen. Shuning bilen birge yene, xitay 1996‏-yili yadro siniqidin toxtatqanliqini élan qilghandin buyan, xelq'ara jem'iyetning bu mesilige köngül bölüshi ajizliship ketken idi.

Wakaletsiz milletler‏-xelqler teshkilatining programma mudiri andré'o swan ependi 29-féwraldiki yighin heqqide toxtilip, bu yighin arqiliq xitayni yadro siniqi keltürüp chiqarghan mesililerge köngül bölüshke chaqirishni meqset qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Biz xitay da'irilirige signal bérip, ulargha buning köngül bölüshke we hel qilishqa tégishlik zor mesile, dep qaraydighanliqimizni bildürüshni xalaymiz. Shundaqla yene xitayni bashqa yadro döletlirining yadro siniqidin ziyankeshlikke uchrighuchilargha qandaq tölem töligenliki heqqidiki örnekler bilen teminleshni közleymiz. Bizning meqsitimiz yene ijabiy pozitsiyide turup, xitayning ziyankeshlikke uchurghuchilargha tölem tölesh qatarliq usullar bilen bu mesilini hel qilishigha teklip pikirlerni bérish. Bu arqiliq yene yawropaliqlarning tinch okyan, néwada qatarliq jaylarda élip bérilghan yadro sinaqlirini chüshiniwélishigha yardem qilish. Biz xitayning bu yighin'gha qatniship, ilmiy xadimlar we ammiwi teshkilatlarning pikrini anglishini ümid qilimiz. Shunga biz bu yighinning ijadi rol oynap, men otturigha qoyghan mesililerge diqqet qozghishini, di'alog élip bérilip, konkrét bir netijige érishishke melum hesse qoshushini ümid qilimiz.”

29-Féwraldiki yighinda, fizika sahesidiki bezi nopuzluq kishiler, yadro sinaqlirining muhit we jismaniy tesiri heqqide mexsus tekshürüsh élip barghan bezi tébbiy mutexessisler söz qilidu. Yadro fizika alimi dominik lalan, “000358 Nomurluq guwahname: qazaqistan, ukra'inche, bélorusiye, ural we sibiriyidiki yadro weyranchiliqi” namliq eserning aptorliri robért nos bilen antoynét dé jung we ürümchi tömür yol doxturxanisining sabiq doxturi, lopnurdiki yadro sinaqlirining tesiri heqqide mexsus tébbiy tekshürüsh élip barghan en'gliyide turushluq pa'aliyetchi enwer toxti qatarliq kishiler doklat béridu.

Bélgiye Uyghur jem'iyitining re'isi abdulmutellip imérof eskertip, lopnur yadro siniqining talapitige uchurghuchilar bilen kari bolmasliqning özi bir kishilik hoquq mesilisi, dep körsetti.

 Xitay hökümiti lopnur yadro sinaqlirining etrapidiki ahalilerge qanchilik tesir körsetkenliki, radi'aktip éléméntlarning tesiride ölgen adem sani, késellik kölimi, binormal tughulghan balilarning sani qatarliq mesililerni izchil mexpiy tutup keldi.

Yaponiyilik tetqiqatchi jum takada, lopnurdiki 32 yilliq yadro sinaqlirida bir milyon 500 ming kishining radi'atsiyelen'genliki ilgiri sürgen. Wakaletsiz milletler-xelqler teshkilati xelq'ara axbarat wasitilirining melumatlirini neqil keltürüp, eng az dégende 194 ming ademning yadro siniqi we dawalinalmay qélish seweblik ölgenlikini tekitligen.

Wakaletsiz milletler‏-xelqler teshkilatidiki andér'i'o swan, mesilining qanchilik éghirliqigha késip bir néme démekning qiyinliqini eskertip, bu qétimqi yighinda buninggha jawab izdeydighanliqini bildürdi. Andréi'o swan “Bu mesile heqqide éniq sanliq melumat bérish intayin qiyin. Lopnur hazirmu cheklen'gen bir rayon. Bu rayondiki xelqning köp qismi charwichi bu ishlar buningdin xéli burun yeni 50-, 60-yillarda yüz bergen. Bu heqtiki matériyallar nahayiti cheklik. Mutleq köp qisim 2‏-qol matériyallar. Bizge lopnur we uning etrapidiki rayonlarda élip bérilghan tekshürüsh matériyalliridin, bu rayonlarda rak késelliki we radi'atsiyelinishqa munasiwetlik késelliklerning nisbiti nahayiti yuqiriliqi melum. Biraq mesilining kölimi yenila bizge namelum. Chünki musteqil tekshürüsh élip bérishke héchqachan yolgha qoyulghan emes. Xitay hökümitining özimu tekshürüsh élip bérip, yadro siniqining tesirini élan qilip baqmighan. Bu qétimqi yighinning meqsetliridin biri, héqiqi ehwalning zadi qanchilik éghirliqini aydinglashturushtur” dep körsetti.

Xitay hökümiti yéqinqi bir qanche yildin béri burun lopnurdiki yadro sinaq meydanida ishlep pénsiyige chiqqan bir qisim herbiylerge tölem puli bérishke bashlighan bolsimu, biraq Uyghur élidiki yerlik ahalige tölep puli bérish mesilisini oyliship baqmighan. Bélgiye Uyghur jem'iyitining re'isi abdulmutellip imirof,xitay da'irilirining ziyankeshlikke uchurghuchi Uyghurlarni heqsiz dawalishi we ulargha tölem puli bérishi kéreklikini bildürdi.

Wakaletsiz milletler-xelqler teshkilatining bildürüshiche, hökümet da'irilirining 1997-yili élip barghan bir qétimliq mexpiy tekshürüshtin, Uyghur élide rak késelliki xitayning bashqa jayliridin 30 % köp bolup chiqqan. Doxturxanilardiki rak késel bimarlirining 90 % ni qan we limfa raki bimarlirining igiligen bolup, bu radi'atsiyelinishning bir xil alamitini körsitidiken. Wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatidiki andéri'o swan, xitay danilirini yadro siniqining tesirini tekshürüshke chaqirip, “Biz ularning melum derijide keng da'irilik küresh élip bérip, yadro sinaqlirining zadi qanchilik tesir yetküzgenlikini éniqlap chiqirishini ümid qilimiz. Biz dunyaning bashqa jayliridiki yadro sinaqliridin we chérnobilgha oxshash yadro weqeliridin, yadro hadise yüz bergen yerde rak késellikige oxshash radi'atsiyelinishqa munasiwetlik késelliklerning köpiyidighanliqini bilimiz. Shunga biz xitay da'irilirining özining tekshürüsh élip bérishini yaki bashqilarning shundaqla musteqil tereplerning tekshürüsh élip bérip, ehwalni igilishige yol qoyushini telep qilimiz” dep körsetti.