Yaqupbegning qeshqeriye-rusiye munasiwetliride oynighan roli


2006.12.13

yaqubbek-150.jpg
Yaqupbeg

19-Esirdiki yaqupbeg rehberlikide qurulghan qeshqeriye dölitining tashqi siyasitini tetqiq qilish rusiye tarixchilirining neziridiki muhim téma, bu rusiye diplomatiye tarixining muhim bir qismidur.

Rusiyining barna'ul shehirige jaylashqan pédagogika uniwérsitétida mexsus Uyghur tarixini tetqiq qilidighan bir guruppa alimlar ilmiy pa'aliyetler bilen shughullanmaqta. Ene shularning biri proféssor boris mayséyéw bolup, u özining asasliq tetqiqatini 18-19-esirlerdiki Uyghur tarixi jümlidin menching sulalisining Uyghur diyarigha qaratqan siyasitini tetqiq qilishqa qaratqan.

Yéqinda u yaqupbeg rehberlikidiki yette sheher dölitining rusiye bilen élip barghan diplomatiyilik munasiwetliri heqqide bir parche maqale élan qilghan.

Yaqupbeg öz dewrining mahir diplomati

18-Esirning 50-yillirida menching impériyisi tarim wadisini ishghal qilghandin kéyin , aldi bilen 1765-yili uchturpan xelqi qozghilang kötürüp, menching hökümranliqini aghdurup tashlighan bolsimu, lékin alte aygha sozulghan qarshiliqlar qanliq basturuldi.

Shuningdin texminen 60 yillar ötkendin kéyin , pütün Uyghur diyari qaytidin qozghilang otliri bilen qaplinip, 19-esirning 60-yillirida ilgiri kéyin ili, kuchar, xoten , qeshqer qatarliq jaylarda musteqil hakimiyetler meydan'gha keldi. 1865-Yili qoqendtiki pidayilarni bashlap kelgen yaqupbeg qeshqer qozghilangchilirigha rehberlik qilish bilen ilgiri kéyin kuchar, xoten qatarliq jaylarni birlikke keltürdi hemde özini " bedölet" dep élan qildi.

Yaqupbeg rehberlikidiki bu hakimiyet tarixta qeshqeriye döliti yaki yette sheher döliti dégendek namlar bilen atilidu. Yaqupbeg qoshuni üzlüksiz türde ghelibilik jeng qilip, ürümchini öz ichige alghan halda manas, qutubi qatarliq jaylarghiche yétip kélish bilen eyni waqitta ottura asiyadiki eng chong we qudretlik memliketlerning birige aylinishqa qarap yüzlen'gen.

Yaqupbeg hakimiyet yürgüzgen on nechche yil ichide bir qatar ichki we tashqi siyasetlerni yürgüzgen bolup, u bir tereptin en'giliye bilen yene bir tereptin char rusiye bilen hem osmanli impériyisi bilen diplomatik munasiwetler ornitip, eyni waqittiki chong impériyeler arisida mahirliq bilen diplomatik oyun oynashqa muweppeq boldi. Ene shu seweblerdin rusiye alimliri yaqupbeg hakimiyiti üstidiki tetqiqatlargha alahide étibar bergen.

Rus alimining qarishiche, yaqupbeg islam amilidin paydilandi

Rusiyining barna'ul uniwérsitétining proféssori boris mayséyéwning yézishiche, yaqupbeg öz hakimiyitini tikleshte islam amilidin ünümlük paydilan'ghan bolup, rusiyining 19-esirning birinchi yérimida qazaqistan we ottura asiyagha kéngiyip, qoqent xanliqi üstidin hökümranliq ornitishi ottura asiya xanlirining küchlirini xélila ajizlatti. Buning eksiche, mezkur mezgilde sherqiy türkistanda yette sheher dölitini qurghan yaqupbeg öz ehwalini zor derijide küchlendürdi. Qeshqer hökümrani puxta asasliq , küchlük dölet qurush üchün birlikke kelgen idiye bolush lazimliqini tonup yétip, buning üchün islamni talliwaldi.

Rus proféssorining bayan qilishiche, yaqupbeg yerlik xelqning diniy dahiysi hésablinidighan jahan'gir ghojining oghli buzrukwar ghojidin paydilinip, Uyghurlarni birlikke keltürüshke érishti. Gerche , qarimaqqa hakimiyet buzrukwar ghojining qolida bolghandek körünsimu, emeliyette pütün emeliy hoquq yaqupbegning qoligha merkezleshken bolup, kéyinche u buzrukwar ghojini heremge hejge ewetiwetkendin kéyin derhal özini qeshqeriye dölitining aliy rehbiri dep élan qildi.

Aptorning yézishiche, eyni waqitta rusiyining ottura asiyagha bésim qilishi bilen ottura asiya döletliride krizis peyda boldi. Mana mushundaq ehwal astida yaqupbeg menching qoshunlirini meghlup qilip, musteqil islamiy dölet qurup, musulmanlarni birlikke keltüreleydighan bir shexs süpitide kishilerning köz aldida peyda boldi. Buning netijiside yaqupbeg öz qoshunlirini etraptiki qoqent, buxara, xiwe qatarliq jaylardin kelgen pida'iylar bilen toluqlashqa érishti shuning bilen bir waqitta yene rusiyige qarshi ittipaq shekillinish imkaniyiti tughulup, u ottura asiya xanlirigha hette osmanli sultanigha rusiyige birlikte qarshi turush teklipliri bérip, osmanli sultani teripidin ataqliq ghazi degen namgha sazawer bolghan.

Rusiye tarixchisi mayséyéwning körsitishiche, yaqupbegning ottura asiya musulmanliri arisida mundaq zor abroyining éshishi rusiyini bi'aram qilip, rusiye hakimiyet qatlimida uning islam idé'ologiyisi bilen qorallan'ghan qudretlik musulman döliti qurup, pütün ottura asiya musulmanlirining merkizige aylinishi chüshenchisi peyda qildi. Yaqupbegning mundaq musulmanlar arisida zor abroygha ériship, muweppeqeyetlik ichki-tashqi siyaset élip bérishi rusiye hökümiti üchün bek xeterlik tuyuldi.

Rusiye yaqupbegning pütün musulmanlarni birleshtürüshidin endishe qildi

Aptorning qarishiche, rusiye hökümitini bi'aram qilghan nuqta yaqupbegning musulman hökümranliri bilen birliship, rusiyige qarshi herbiy ittipaq qurushqa heriket qilishi bolup, bu nuqta qeshqeriye-rusiye munasiwetlirini jiddiyleshtürüwetti. Türkistan gubérnatori kafman yaqupbegning özini " musulmanlarning qoghdighuchis" dep atap qoqent xani xudayar xan'gha yazghan xétini qolgha chüshürgendin kéyin qeshqeriye-rusiye munasiwetliri téximu jiddiyliship ketken. Ene shuning netijiside rusiye chégra organliri yette sheherge hujum qilip, yaqupbegni yoqitish mesilisini muzakire qildi. Emma rusiye hökümiti özi yéngi bésiwalghan ottura asiya rayonidiki musulmanlarning arisidiki yaqupbeg tesiridin endishe qilip , tinchliq bilen mesilini hel qilish üchün qeshqerge diplomatiye elchilirini ewetip, soda kélishimi tüzdi.

Aptor bayanlirini dawamlashturup towendikidek nuqtilarni tekitleydu؛ rusiye hökümiti yaqupbegning küchlük musulman döliti quralash-quralmasliq mesilisige guman bilen qarighan bolup, peqet 1876-1877-yili kropatkin qeshqeriyini ziyaret qilghandin kéyinla yaqupbegning pütün musulmanlarni birlikke keltürgen qudretlik musulman döliti qurushqa qadir emeslikige ishendi. Char padishahning mexsus elchisi kropatkin bu qétimliq ziyaret arqiliq qeshqeriyining emeliy ehwalini, uning küchining heddidin ziyade köptüriwétilgenlikini biliwaldi.

Qeshqeriyining yimirilishidiki seweblerning biri -ichki siyasettiki yétersizlikler

Rus tarixchisi mayséyéw yaqupbeg dölitining asan yimirilip kétishidiki ichki amillar mesilisi heqqide toxtilip, gerche yaqupbegning islam dini qoghdashni küchep teshwiq qilsimu, biraq u hakimiyetke chiqqandin bashlap, yerlik xelqler arisida en'eniwi asasqa ige bir qanche yerlik hökümranlarni yoqatqanliqi, sherqiy türkistan xelqi üchün eng hörmetlik hésablinidighan buzrukwar ghojini hakimiyettin yiraqlashturghanliqi shuningdek uning yer béji siyasiti hemde yette sheher Uyghur xelqi üstidin élip barghan bezi diniy tüzümlirining xelqning naraziliqini qozghighanliqini körsitidu. Qisqisi aptorning qarishiche, yaqupbegning ene shundaq bir qatar yétersiz terepliri asta-asta yerlik xelqning uninggha bolghan ishenchisini ajizlitip qoydi.

Muhemmed imin bughraning yekünliri

Uyghur tarixchisi muhemmed imin bughramu özining "sherqiy türkistan tarixi"namliq kitabida yaqupbeg qeshqeriye dölitining Uyghur musteqilliq küresh tarixidiki shanliq namayende bolsimu, biraq yaqupbegning toghra ichki siyaset yürgüzelmesliki shuningdek menching impériyisige qarshi urush qilmay, uning bilen sulhi yolini tutushining aqiwette, mezkur döletning yoq qilinishigha seweb bolghanliqini otturigha qoyghan idi.

Rus alimi boris mayséyéwning yeküniche, yaqupbeg özining musulmanlarning rehbiri bolushtek obrazidin paydilinip rusiye we en'giliye qatarliq qudretlik döletlerning yette sheherning musteqilliqini étirap qilishini qolgha keltürüshke tirishti hem buninggha melum derijide ériship, mezkur döletler bilen soda kélishimliri tüzdi. Shuning bilen bir waqitta yene gherb elliride arisida mewjut bolghan yaqupbeg qurghan döletning qudretlik musulman döliti ikenliki heqqidiki oydurmilarmu teng yoq boldi.(Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.