Memet toxti: xitay hökümiti yashan'ghanlarni kütüsh mejburiyitidin qandaq qéchishning koyida

Layihide her yili déhqanlar kaléndari boyiche 9-séntebir künini xitay yashan'ghanlar bayrimi qilip békitish “Da'im öyge qaytip yoqlap turush” ni qanun'gha kirgüzüsh otturigha qoyulghan. Xitay hökümitini insaniy méhri muhebbet wapadarliq, exlaq shundaqla tughqandarchiliq héssiyatni qanun arqiliq kapaletlendürüshke mejbur bolmaqta, buninggha seweb boluwatqan amillar néme? qanun'gha baghlan'ghan bu xil héssiyat, heqiqiy méhri muhebbet, insaniy exlaq hésablinamdu? uning heqiqiy küchi bolamdu?

Puqralarning yashan'ghan ata, anisigha wapadarliq körsitishi we ularning ehwalidin xewer élip turushi normal ehwalda döletning memuriy bashqurush méxanizmining sirtidiki insaniy exlaq qatlimidiki ish pa'aliyet shundaqla u insanlarning meniwi turmush katégoriyisidiki, wijdan bilen ölchinidighan héssiyat pa'aliyiti. Hökümetning uni qanuniy jehettin nazaret qilish arqiliq kapaletlendürüshning hajiti yoq.

Halbuki 27-iyun jingxu'a waqit gézitide “Da'im öyge qaytip turush”ni xitayning jungxu'a xelq jumhuriyitining yashan'ghanlarning hoquq-menpe'etini kapaletlendürüsh qanunigha kirgüzüsh éhtimalliqi otturigha qoyuldi. Buninggha egiship yene tor betlerde “Tughqandarchiliq héssiyatini qanun arqiliq qoghdash, junggoluqlarni intayin wapasiz körsitip qoyidu” dégen'ge oxshash mulahiziler bésildi. Buni qanun'gha kirgüzüshte küchlük mulahiziler dawam qilmaqta.

Xitaydiki emeliyet shuki, xitay dunyada yashan'ghanlar nopusi 100 milyondin ashqan birdin-bir dölet, yashan'ghanlar nopus nisbitining téz sür'ette éshishi xitayning nopus mesiliside uchrawatqan eng chong xiris shundaqla jem'iyet parawanliq qanunlirining normal tengpung yürüshidiki eng chong tosalghu hem riqabet yaritiwatqan yadroluq mesilining biri. Xitayning 6-qétimliq nopus tekshürüsh sanliq melumatigha asaslan'ghanda, xitay boyiche 60 yash hem uningdin halqighanlar 178 milyon'gha yétip omumiy nopusning 13.26% Ini igiligen. Uning ichide 65 yashtin halqighanlar 19 milyon'gha yetken bolup, bu, xitay omumiy nopusining 8.9% Ige barawer. Xitay yashan'ghanlar ilmiy jem'iyitining yéqinqi doklatigha qarighanda xitayning yézilirida yashan'ghanlar köpiyish derijisi 15.4% Ke yétip sheherlerdiki yashan'ghanlar köpiyish nisbitidin éship ketken. Halbuki, xitayning öz dölet ehwali hemde tereqqiyatigha uyghun kélidighan dölet taqabil turush méxanizmi we siyasiti téxi izdinish basquchida. Uning üstige ijtima'iy jem'iyet méxanizmidimu, kishilerning ata, anisidin xewer élish we kütüsh, ularning yashan'ghandiki kütünüsh chiqimini öz üstige élish mejburiyitini ada qilish nisbiti barghanche töwenlep barmaqta.

Yashan'ghanlarning ige chaqisiz, yalghuz qélishi xitaydiki omumyüzlük bir ehwalgha aylan'ghan. Shinxu'a agéntliqi 2010-yili 13-iyulda xitayda birinchi ewlad yalghuz perzentlik ata, anilarning qérishigha egiship, sheher, yézilarda perzentliri öy-ochaqliq bolghandin kéyin yalghuz béqishsiz qalghan a'ililerning 50% ke yétidighanliqini, qismen sheherlerde 70% ke yétidighanliqini élan qilghan idi. Shundaqla yalghuz qalidighan yashan'ghanlarning barghanche köpiyidighanliqi tekitlen'gen idi.

Nopus we pilanliq tughut komitétining munasiwetlik doklatigha qarighanda, xitayda 80 yashtin ashqanlar buningdin kéyin her yili bir milyondin köpiyidu, 12-besh yilliq pilan jeryanida 26 milyondin ashidiken. Bu zor kölemlik yashan'ghanlar nopusning köpinchisi béqilish, kütünüshke érishelmey zérikishlik turmush kechürmekte. Xitay merkizi téléwiziyisining bir qoshulghan bir xewerler programmisida körsitishiche, xitayda hazir sheherlerdiki yashan'ghanlarning özini bextlik hés qilish nisbiti 59%, yézilarda bolsa 33% kimu yetmeydiken.

Yashan'ghanlarni axirqi ömrini xatirjem, xushal-xuram ötküzüsh shara'itigha ige qilish, jem'iyet kishiliri insaniy exlaq mejburiyitini ötigendin bashqa, hökümetning yashan'ghanlar parawanliqigha da'ir mukemmel siyaset, tedbirlerni qollinishigha, tereqqiyatqa mas halda étibar bérish, kütüsh méxanizmini mukemmelleshtürüshige baghliq murekkep mesile.

Xitayda yashan'ghanlarning turmushining menisizlikini, kapaletsizlikini keltürüp chiqarghan mesile néme?

Xitayning “Da'im öyge qaytip turush” ni qanun'gha kirgüzüsh éhtimalliqimu, yashan'ghanlar dewrining yétip kélishi bilen uchrawatqan bu bir qatar mesililerni hel qilishning yolimu? bu heqte amérikida yashawatqan Uyghur ziyaliysi memet toxti özining mulahizisini otturigha qoyup “Xitay emeliyette yashan'ghanlar parawanliqidiki özining mejburiyitidin qachmaqta” dédi.

Junggo sughurta nazaretchiliki jem'iyitining mu'awin re'isi chin wénxuyning yéqinda metbu'atlargha bildürüshiche, 10 yildin buyan xitayning yashan'ghanda kütünüsh sughurtisining maliyidin ajratqan qoshumche yardem puli bir tirilyondin éship ketken. Xitaylarning jan béqish puli bolghan yashan'ghanda kütünüsh pulida zor yochuq bar bolup mölcherlinishiche, 2013-yiligha kelgende, xitayda yashan'ghanlar kütünüsh pulidiki yochuq 18.3Tirilyon yüen'ge yétidiken. Bu yochuqning zoriyishi xitayda dem élishqa chiqishni kéchiktürüshning sewebi bolup qalghan.

Chin wénxuy qatarliq mutexessislerning qarishiche, xitay hökümitining dem élishqa chiqish mudditini uzartish, yashan'ghanlarning parawanliq teminatini östürüshke da'ir siyasetliri, yashan'ghanlar kütünüsh pulidiki boshluqni we yochuqlarni, yashan'ghanlarning kütünüsh mesililirini hel qilalmidi. Xitay hökümiti bu jehette choqum islahat élip bérishi zörür. Ular yene “Eger, xitay hazir qolliniliwatqan yashan'ghanlarni kütüsh puli tüzümini muwapiq islah qilmay yolgha qoyghanda, 15 yildin kéyin dem élishqa chiqqan kishiler éhtimal qapliq tamaqqimu érishelmesliki mumkin” dep otturigha qoymaqta.