'ява кәптәр' пәйда қилған тәсиратлар

Хитай тәрипидин 10 йиллиқ кесилгән йаш қәләмкәш нурмуһәммәт йасинниң "йава кәптәр" намлиқ бәдиий әсирини уйғурчә нәшириниң муқависи.

96 Бәтлик ингилизчә, германчә, түркчә вә уйғурчидин ибарәт төт тиллиқ бу китаб германийә китапханлирида базарға селинипла қалмай, даңлиқ тор бәтлиридиму кәң тәшвиқ қилинишқа башлиған.

"Мушундақ бир әсәрниң аптори 10 йиллиқ қамақ җазасиға учриған болса, демәк хитай һөкүмити биз ғәрбликләр чүшәнгәндин нәччә баравәр рәзил һәм рәһимсизкән. Бундақ бир һакимийәткә итаәт қилип яшашниң өзи җинайәт.

10 Йиллиқ қамақ җазасиға учриған язғучи

Мәлумки, нурмуһәммәт ясин 2004 - йили "ява кәптәр" намлиқ бу әсири түпәйли хитай һөкүмити тәрипидин 10 йиллиқ қамақ җазасиға мәһкум қилинған иди. Униң
 Бәхтсиз кәчүрмишлири дуня мәтбуатлирида бүгүнгичә тәсир қозғап кәлмәктә. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати, хәтәр астидики милләтләрни қоғдаш тәшкилатиға охшаш һөкүмәтсиз тәшкилатлар вә д у қ һазирға қәдәр намайишлирида нурмуһәммәт ясинниң әркинлики үчүн шуар товлап кәлмәктә.

Германийидә йеңидин нәширдин чиққан бу китабниң баш муқависиға нурмуһәммәт ясинниң сүрити берилгән. "ява кәптәр" дегән асаси нам астиға "10 йиллиқ қамақ җазасиға учрашқа сәвәбчи болған әсәр" дәп қошумчә мавзу қоюлған. Пәрваз қиливатқан кәптәрләрдин сирт, ай - юлтузлуқ көк байрақниң кичиклитилгән сүрити муқавиға қистуруп бесилған.

Апторниң идийиси алқишқа еришидиған идийә

Хитай һөкүмити тәрипидин бир язғучиниң җинайити һесабланған "ява кәптәр" намлиқ бу әсәр немә үчүн хәлқара җамаәтниң барғансири күчлүк диққитигә еришиду?

Бу әсәрни оқуш пурситигә еришкән герман зиялийси блөнниңен ханимдин бу соалимизниң җавабиға ериштуқ. Блөнниңен ханим мундақ дәйду: "мениңчә, ява кәптәр намлиқ бу әсәрдә кишилик әхлаққа яки әқилгә мувапиқ бир қанунға мухалип келидиған һечқандақ сөз вә мәзмун йоқ. Бу әсәрдә асасән екологийилик бузғунчилиққа қарши мәзмун әкис әткән. Екологийилик муһитни қоғдаш бүгүнки дуняниң әң чоң шуари вә вәзиписи.. Апторниң идийиси әң алқишқа еришидиған идийә. Шуниң үчүнму, бу әсәр қайсила тилға тәрҗимә қилинса кишиләрдә яхши тәсир қалдуриду.

Лекин мениң қәлбимдә әң күчлүк тәсир қалдурған тәрипи, мушундақ яхши бир әсәрниң апториниң 10 йиллиқ қамақ җазасиға учраш мәсилисидур. Әгәр нурмуһәммәт ясинниң бешиға кәлгән күн бүгүн бир яврупалиқниң яки герман язғучисиниң бешиға кәлгүдәк болса, пүтүн хәлқ чуқан селип, дуняни бешиға кийиду. Бундақ бир мустәбит һөкүмәт бу йәрдә бирдәмму мәвҗуд болуп туралмайду."

"Бундақ бир һакимийәткә итаәт қилип яшашниң өзи җинайәт"

Уйғур һәвәскари блөнниңен ханим өз пикрини йәнә мундақ баян қилди: "мушундақ бир әсәрниң аптори 10 йиллиқ қамақ җазасиға учриған болса, демәк хитай һөкүмити биз ғәрбликләр чүшәнгәндин нәччә баравәр рәзил һәм рәһимсизкән. Бундақ бир һакимийәткә итаәт қилип яшашниң өзи җинайәт. Мән бәзи уйғурларниң нимә үчүн қораллиқ күрәшкә мураҗиәт қиливатқанлиқиниң сәвәбини барғансири чуңқур чүшинип йетиватимән. Авғуст айлирида қәшқәр, кучаларда йүз бәргән вәқәни аңлап һәйран болған идим. Әслидә уйғур хәлқиниң сәври - тақити тошқан икән. Пикир әркинлики, мәтбуат әркинлики болмиған милләтниң башқа һечқандақ бир әркинликидин сөз ачқили болмайду. Буниң әҗәбләнгүдәк нәри бар?

Һечқандақ бир милләтни зулум билән йоқатқили болмайду

"Екологийилик муһитни қоғдаш яврупа, асия вә америка хәлқлири ортақ көңүл бөлүшкә тегишлик муһим тема. Бундақ бир мәҗбурийәткә қарши чиққан вә бу мәҗбурийәтни әсләткән язғучиларни җазалиған дөләт муқәррәр һалда завал тапидиған дөләттур. Һечқандақ бир милләтни зулум билән йоқатқили болмайду. Диктатор түзүмгә тайинип һакимийәтни идарә қиливатқан күчләр дуняниң нәридила болмисун, һаман бир күни зулум чәккүчиләрниң қолида һалак болиду."

Блөнниңен ханим мундақ дәйду: "екологийилик муһитни қоғдаш яврупа, асия вә америка хәлқлири ортақ көңүл бөлүшкә тегишлик муһим тема. Бундақ бир мәҗбурийәткә қарши чиққан вә бу мәҗбурийәтни әсләткән язғучиларни җазалиған дөләт муқәррәр һалда завал тапидиған дөләттур. Һечқандақ бир милләтни зулум билән йоқатқили болмайду. Диктатор түзүмгә тайинип һакимийәтни идарә қиливатқан күчләр дуняниң нәридила болмисун, һаман бир күни зулум чәккүчиләрниң қолида һалак болиду."

Арманда яшаватқан язғучилар

Дәрвәқә, бир парчә әдәбий әсәр үчүн 10 йиллап қамақ җазасиға мәһкум қилиниш, бүгүнки мәдәнийәт дунясида инсанларниң әқли қобул қилмайдиған нәпрәтлик һадисә һесаблиниду. Пикир әркинлики һәрқанчә қаттиқ қамал қилинған мустәбит дөләттиму бу қәдәр адаләтсизлик вә йолсизлиқни учритиш мүмкин әмәс.

Нурмуһәммәт ясиндин башқа, йәнә тохти музат, абдуғени мәмтимин қатарлиқ қанчилиған уйғур қәләмкәшлири бир парчә әсәр үчүн қамақ җазалириға учрап, бүгүнгичә хитай түрмисидә ятмақта. Йәнә қанчилиған қәләмкәшләр өз әсәрлирини нәшир қилдуралмай һәсрәт чәкмәктә.

Уйғур дияриға зиярәт

"ява кәптәр" намлиқ әсәрни төт хил тилда нәшир қилдурған түрк зиялийси мәмәт айдәмир әпәнди йәнә, бу йил 6 - айда "уйғур дияриға зиярәт" намлиқ китабини германчә вә түркчә тилларда нәшир қилдурған болуп, бу китабниң 112 бәтлик германчә нусхисиға 29 йевро баһа қоюлған.

Китабта уйғурлар үстидин йүргүзиливатқан өлүм җазаси, түрмиләрдики уйғур сиясий мәһбуслириниң азаплиқ һаяти, уйғур маарипи дуч келиватқан паҗиә, ассимилятсийә вә етник қирғинчилиқ сиясити қатарлиқ кәң мәзмунлар орун алған.

Мәмәт айдәмир әпәнди хитайниң уйғурларға селиватқан зулумлирини уйғур дияриға берип, өзи бивастә көргән яки аңлиған асасларға тайинип туруп испатлиған.