Yawropa kéngesh re'isi rompuy xitayni qanun boyiche ish béjirishke chaqirdi

Xitaygha 3 künlük ziyaretke chiqqan yawropa kéngishining re'isi hérman fon rompuy, charshenbe küni shangxeydiki yawropa-junggo xelq'ara soda mektipide nutuq sözlep, qanunning roli we qanun bilen ish béjirishning ehmiyitini alahide tilgha aldi. Rompuy 3 künlük xitay ziyaritining axirqi küni shangxeydiki mezkur xelq'ara soda mektipide sözligen nutqida, iqtisadi tereqqiyat bilen qanun boyiche ish béjirish choqum mas qedem bilen méngishi kéreklikini tekitligen. Rompuyning yuqiriqi sözining xelq'ara axbarat wasitilirining diqqitini qozghishidiki seweb, uning bu sözlerni xelq'ara jem'iyet xitayni qanunsiz adem tutup, öktichilerni basturush bilen tenqid qiliwatqan mezgilde qilghanliqidur.

Rompuy, yawropa-junggo xelq'ara soda mektipidiki nutqida eskertip, “Qanun bilen ish béjirish gülliniwatqan zamaniwi iqtisadta kem bolsa bolmaydighan bir zörüriyet. Bu biz waqit we tejribilerdin, bolupmu eng yéqinqisi ereb baharining tejribiliridin alghan sawaqtur” dep tekitligen shundaqla u yene, “Iqtisadi we ijtima'iy tereqqiyat shundaqla muqimliqning izchilliqini qanun bilen ish béjirish, ijtima'iy adalet we kishilik hoquq asaslirini aldinqi orun'gha qoymay saqlighili bolmaydu” dep sözligen. Lékin rompuy yuqiriqi sözlerni yalghuz shangxeydiki xelq'ara soda mektipidila tekitligen emes. U aldinqi ayda xitay dölet re'isi xu jintaw bilen körüshkende we tünügün merkizi partiye mektipide sözligen nutqida yuqiriqi mesililerni tilgha alghan idi.

U merkizi partiye mektipidiki nutqida eskertip, qanun bilen ish béjirish we kishilik hoquqning bir xelq'ara mes'uliyet ikenlikini ilgiri sürgen u “Erkin soda we öz-ara bir-birige éhtiyaj bolghan dunyadin nésiwe éliwatqanlarning köprek mes'uliyet we uning muqimliqigha köprek hesse qoshushigha toghra kélidu. Kishilik hoquqqa kapaletlik qilish we qanun bilen ish béjirish buning bir qismi. Xitay we yawropa ittipaqining her ikkisi uniwérsal kishilik hoquqni qoghdash yolidiki türlük kélishimlerge imza qoyghan. Shunga bizning oxshash mes'uliyitimiz bar. Bu yawropa ittipaqining qurulushidiki négizlik qimmet ölchimi. Xitayning uniwérsal kishilik hoquq we qanun bilen ish béjirish ölchimini ada qilish yolida qoshidighan töhpisi uning kélechektiki abruyining shekillinishide muhim rol oynaydu” dégen idi.

Lékin, rompuyning xitayni qanun bilen ish béjirishke ündeshtek yuqiriqi chaqiriqi bezi analizchilarning gumanini qozghidi. Xitayning nöwettiki edliye sistémisida qanun bilen ish béjirish emelge ashmaydu, dep qaraydighan bezi analizchilar, xitayda edliyining partiyige boysunidighanliqini, edliye musteqilliqi bolmighan ehwalda qanun bilen ish béjirishni telep qilishning aqmaydighanliqini ilgiri süridu. Amérikidiki weziyet analizchisi, ottura amérika uniwérsitétining sabiq proféssori yang liyuy bu qarashtiki zatlarning biridur. ‏U mundaq deydu:“Junggo kompartiyisi we uning hökümiti qanun'gha ri'aye qilmaydu. Mesilen, siz jungxu'a xelq jumhuriyitining asasiy qanuni we uning munasiwetlik qanunlirigha qaraydighan bolsingiz, uning hemmiside söz erkinliki, diniy erkinlik, milletler barawerliki nahayiti éniq otturigha qoyulghan. Bu hoquqlar uning barliq qanunlirida kapaletke ige qilin'ghan. Lékin kompartiye buninggha ri'aye qilmaydu. Mana bu mesilisining tügüni.” yang liyüy ependi yene eskertip, xitay edliye sistémisida mewjut nöwettiki eng chong mesililerning biri uning qanun-edliye tertipining xelq'ara qanun edliye tertipige mas kelmeydighanliqidur, dep körsetti.

U yuqiriqi ehwallarni xitayda edliye musteqilliqining yoqluqi keltürüp chiqiriwatqanliqini eskertidu. Yang liyüy “Ularda hoquqni 3 ke ayrish uqumi yoq. Ularning neziride junggo kompartiyisining hoquq we hakimiyettiki üstünlüki eng muhim. Uning edliyisi musteqil emes. Uning qanun chiqirish orgini musteqil emes. Ularning qanun chiqirish orgini xuddi rézinke tamghining özi. Uning edliye, sot organlirida partiye sékrétari bar. Shunga junggodiki sot mehkimilirining chiqarghan qararlirigha tamamen siyaset arilashqan. Bolmisa junggoning türmilirige bunchilik köp siyasiy mehbuslar, wijdan mehbusliri, démokratlar we öktichiler solanmighan bolatti” dep körsetti.

Yawropa ittipaqi bilen xitay 2000‏-yillardin bashlap qanun-edliye hemkarliq programmisini yolgha qoyghan bolup, yawropa ittipaqi nurghun qétim léksiye, sözlesh, ékskursiye qilish, di'alog élip bérish, kurs échip, xitay qanun xadimlirini terbiyilesh qatarliq wasitiler arqiliq pa'aliyetlerni élip barghan. Ular bu arqiliq xitay edliye da'irilirining qanun éngini östürüp, ulardiki qanun we xelq'ara ölchemlerge asasen ish béjirish éngini östürüshke tirishqan idi. Lékin, xitay da'irilirining “5‏-Iyul weqesi” ge chétilip tutqun qilin'ghan Uyghurlarni sotlash usuli we shundaqla yéqinqi aylardin buyan öktichilerni tutqun qilishni kücheytip, ularni qanunsiz nezerbend qilishi qatarliq amillar seweblik yawropa ittipaqining xitay bilen qanun-edliye hemkarliq programmisini dawamliq élip bérish zörüriyitining bar-yoqluqi otturigha qoyulghan idi. Yang liyüy ependi, xitay bilen élip bérilidighan bu xil programma we di'aloglarning ünümige guman bilen qaraydighanliqini bildürsimu, lékin u bu xil pa'aliyetlerning toxtap qalmasliqi kéreklikini ilgiri süridu.

Yang liyüy mundaq deydu:“Amérika bilen junggo 2001‏-yildin bashlap her yili kishilik hoquq di'alogi élip bériwatidu. Ötken ayda 10‏-qétimliqi élip bérildi. Lékin bu hazirgha qeder héchqandaq ünüm bermidi. Amérika her yili junggo kishilik hoquq doklati élan qilidu. Arqidin junggo amérika kishilik hoquq doklati élan qilip, amérikini tillap reswa qiliwétidu. Uning doklatida amérika kishilik hoquq ehwali junggodin nachar. Yawropa junggo bilen edliye di'alogi élip bériwatqinigha uzun boldi. Lékin buning qanchilik ünümi boldi? ötken aydiki kishilik hoquq di'alogida amérika yardemchi dölet ishlar ministiri nurghun mesililerni otturigha qoydi. Lékin junggo terep buninggha pisent qilip qoymaydu. Chünki junggo medini dunyaning uniwérsal qimmet ölchimini qobul qilmaydu. Xelq'ara uniwérsal qimmet ölchimi erkinlik, démokratiye, kishilik hoquq we barawerlik. Shunga ötken aydiki amérika-junggo kishilik hoquq di'alogi netijisiz axirlashti. Junggoning bu ölchemlerni qobul qilip, uni özleshtürüshi üchün peqet uning démokratiyilishishi kérek. Biraq démokratiyilishish bir-ikki yilda emelge ashidighan nerse emes. Wén jyabaw siyasiy islahatni teshebbus qilghan bilen qalghanlar muqimliqchilar. Ular démokratiye, kishilik hoquq muqimliqni buzidu, dep qaraydu. Lékin shundaq bolsimu hem shundaqla edliye di'alogi we kishilik hoquq di'alogi héchqandaq netije bermisimu, yenila dawamliq élip bérish kérek, dep qaraymen.”