Yawropa parlaméntida xelq'araliq Uyghur mesilisi muhakime yighini bashlandi

Süret, 4 ‏- ayning 29 ‏- künidin 30 ‏- künigiche dawam qilidighan yawropa parlaméntida chaqirilghan "xitay hökümiti bilen söhbetlishish mesilisi: xitay asasiy qanunining ijra qilinish ehwali ‏- uyghurlarning hoquqi" mawzuluq yighinning birinchi künidin bir körünüsh.

4 ‏- Ayning 29 ‏- künidin 30 ‏- künigiche dawam qilidighan yighin'gha amérika, türkiye, ottura asiya türkiy jumhuriyetliri, kanada, awstraliye we yawropa döletliridin kelgen 45 etrapida Uyghur pa'aliyetchi qatnashmaqta.

Bu yighin'gha Uyghurlardin bashqa yawropa parlaménti ezasi, yawropa libirallar we démokratlar ittipaqi re'isi marko panella ependi, mu'awin re'isi nikkolo rinaldi ependi, yawropa parlaménti insan heqliri komitéti bashliqi gé'offrey xarris ependi, yawropa parlaménti ezasi m gibb ependi, wakaletsiz milletler teshkilati bash sékritari marino busdachin ependi, amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi mu'awin bashliqi luyisa ko'an giriw xanim qatnashti we söz qildi. Rabiye qadir xanim ülgürüp kélelmigenliki üchün uning échilish nutuqini adwokat nuri türkel ependi oqup berdi.

Yighin'gha xelq'ara kechürüm teshkilati mesulliri, xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati mesulliri we bashqa xelq'araliq ammiwi teshkilatlarning mesulliridin bolup jemiy 200 etrapida kishi qatnashti.

RFA Photo / Erkin Tarim

Yawropa parlaménti ezasi nikkola rinaldi ependi qilghan sözide, özining 3 qétim sherqiy türkistan'gha barghanliqini, u yerge barghanda özini ajayip bir yerge barghandek hés qilghanliqini, bularning biri u yerde aq köngül Uyghur xelqini körgenlikini, yene bir tereptin xitaylarning Uyghurlargha qandaq zulum qiliwatqanliqini öz közi bilen körgenliki éytti. U sözide yene, eger xitaylar xalisa, xitayda xelqlerning heq we hoquqigha hörmet qilidighan bir tüzümni qurup chiqalaydighanliqini, emma uni qilishni xalimaydighanliqini tekitlidi.

 Nikkola rinaldi ependi sözini mundaq dawam qildurdi: "méning Uyghur mesilisi heqqidiki teklipim, birinchi xitay bilen söhbet élip bérish. Ikkinchisi xitaygha ochuq signal bérish. Yeni sherqiy türkistandiki emeliy ehwalni otturigha qoyush. Üchünchisi, xitaygha qoral sétishni toxtitish yeni xitaygha her sahede cheklime qoyush kérek. Men sherqiy türkistan mesiliside ümidlik. Chünki, dunyada nurghun bundaq mesililer hel boldi. Mesilen sherqiy témur mesilisi."

Yawropa parlaménti ezasi insan heqliri komitéti mesuli gé'offrey xarris ependi xitayda insan heqliri depsendilirining bek éghir ikenliki, yawropa parlaméntining xitaydiki insan heqliri depsendilirini yéqindin közitiwatqanliqi, xitaydiki ölüm jazasini emeldin qaldurush üchün xitay döliti bilen muzakire élip bériwatqanliqini éytti.

Gé'offrey xarris ependi yene, yawropa parlaméntining arzusining Uyghur xelqi bilen xitaylarning söhbet élip bérishidin ibaret ikenlikini tekitlidi. U sözide, 5 ‏- iyul ürümchi weqesidin kéyin köp sanda Uyghurning türmige tashlan'ghanliqini, buning yawropa parlaménti ezalirining diqqitini qozghawatqanliqini, xitaydiki az sanliq milletler bilen xitay hökümiti söhbet élip barghanda köp mesilining hel bolidighanliqini éytti.

Kéyin, dalay lamaning yawropadiki bash wekili tashi wangdi ependi söz qildi. U tibet mesilisi bilen Uyghur mesilisining oxshash ikenlikini, musteqilliq bu ikki milletning tebi'iy heqqi ikenlikini, emma hazir riyalist bolush kéreklikini bildürdi.

Kéyin, démokratiyini tereqqi qildurush fondining mu'awin bashliqi luyisa ko'an giriw xanim söz qildi. U, d t q f ning birdin bir meqsidining démokratiyini pütün dunyagha yéyishtin ibaret ikenlikini éytti.

Transit radikal partiye bashliqi marko panélla, xelq'ara krizislarning hemmisini démokratiye kirizisi déyishkimu bolidighanliqini, bu mesililerni zorawanliqqa tayanmay turup hel qilishning yolini tépish kéreklikini éytti. Bularni hel qilish yolining xelq'ara qanun yoli bilen hel qilish yoli ikenlikini tekitlidi. U sözining axirida sherqiy türkistanda hazir milli qirghinchiliq yüz bériwatqanliqini, birleshken döletler teshkilatining bu qirghinchiliqlargha qarap turmasliqi kéreklikini éytti.

Échilish murasimidin kéyin mutexessisler öz teqdirini özi belgilesh, asasiy qanun heq hoquqliri, aptonomiyining sherhilinishi témiliridiki ilmiy maqalilirini oqup chiqti. Chüshtin kéyin bolsa mutexessisler "xitaydiki insan heqliri depsendichilikliri we xelq'araliq ölchemler bilen az sanliq milletlerning heq hoquqlirini qoghdash" témilirida teyyarlighan ilmiy maqalilirini oqup ötti.

Bu yighinni yawropa libirallar we démokratlar ittipaqi, amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi, wakaletsiz milletler teshkilati we dunya Uyghur qurultiyi ortaq chaqirghan.

Yawropa parlaméntida bashlan'ghan xelq'araliq Uyghur mesilisi muhakime yighinining 4 ‏- ayning 29 ‏- künidiki qismining qandaq ötkenliki heqqide, köz qarishini élish üchün bu yighini uyushturghuchi organlardin biri bolghan dunya Uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi bilen söhbet élip barduq.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.