Mutexessisler: yawro - asiya gewdisi Uyghurlargha chong tesir körsetmesliki mumkin

Yawro - asiya gewdisining qurulushi sowét impériyisining qayta tirilishidek tuyghu peyda qiliwatqan bolup amérika bashchiliqidiki gherb elliri buningdin narazi bolmaqta. Emma mutexessislerning bu heqtiki köz qarashliri her xil.

Amérika dölet ishlar bash katipi klinton xanim mushu ayda irélandiye paytexti dublinda échilghan yighinida kishilik hoquq pa'aliyetchilirige söz qilip rusiyining yawro - asiya gewdisi qurush ghayisige reddiye bérip, buni “Qayta sowétleshtürüsh” dep qaraydighanliqini amérikining yawro - asiya gewdisining meydan'gha kélishini tosup qélishqa urunidighanliqini bildürdi.

Yawro asiya gewdisining qurulushi rastinila sowétning tirilishige, rusiyining qaytidin impériyelishish xiyaligha yol achamdu? klinton xanim endishe qiliwatqan bu birlikning qurulushigha xitay qandaq qaraydu? özige qérindash qoshna döletlerning musteqil we küchlük bolushidin zor ümidlerni kütken Uyghur xelqining siyasiy teqdiri yawro asiya gewdisining qurulushi bilen némilerge duch kélishi mumkin?

Kanadaliq karolina uniwérsitétning proféssori, ottura asiya tetqiqatchisi doktor robért, muxbirimizning bu heqtiki so'aligha jawab bérip, ottura asiyada shangxey hemkarliq teshkilatigha oxshash yene birmunche teshkilatlarning barliqini, héchqaysi terepning sowétni tirildürüsh niyiti bolmighanliqtin buni emelge ashurushning mumkin emeslikini, shunga klinton xanimning naraziliqning hajetsiz ikenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Yawro'asiya gewdisi yawropa birlikige teqlid qilin'ghan bir teshkilat, u natogha qaritilghan bir herbiy birlik emes. U peqet xitay bilen yawropa birlikige qarita iqtisadiy küch sélishturmisi qilip qurulmaqchi bolghan bir teshkilat. Xitayning xeterlik iqtisadiy tesirini ajizlashturushni meqset qilidu shundaq bolghaniken bu birlik ‛sabiq sowétlar ittipaqini qayta tirildüridu‚ dep ensireshning hajiti yoq. Chünki iqtisadi jehettimu 20 yildin béri rusiyige baghlinidighan énérgiye we bashqa shirketliri rusiye we yaki bashqa döletler bilen baghlinishini qurup bolghan. Bu yerde shangxey hemkarliq teshkilati, térrorizmgha qarshi turush teshkilati qatarliq bashqa teshkilatlarmu bar. Shunga bu döletlerning burunqi sowét sistémisidikidek rusiyining monopolluqigha ötüp qélishidin ensiresh orunsiz.”

Emma, xitay terep bu heqte inkas bildürmigen bolup, mushu ayning 21 - küni xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chünying, xitayning rusiye bilen énérgiye, hawa, ilghar téxnika we medeniyet jehettiki dostluqini téximu chongqurlashturidighanliqini bildürüpla qalmay xitayning qit'e we dunya mesililiride rusiye bilen bolghan öz - ara qollashni kücheytidighanliqini éytti.

Shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche mushu ayning 20 - küni rusiye prézidénti putinmu muxbirlarni kütüwélish yighinida soz qilip: “Hazir xitay rus munasiwiti tarixtin buyanqi eng yéqin derijige yetti” dégen

Fuden uniwérsitétning proféssori rofallu pantuchi ependi, mushu ayning 19 küni “Yershari waqit géziti” de élan qilghan maqaliside xitayning kéngeymichilikini perdazlap körsetken. U maqaliside munularni otturigha qoyghan: “Xitay ottura asiya bilen bolghan soda munasiwitigila qiziqidu, yawro - asiya birliki bilen soda qilish arqiliq ottura asiya bilen özining tereqqiyatta arqida qalghan ölkisi shinjangning alaqisini kücheytip, shinjangni tereqqiy qildurush uning tüp meqsiti.”

Kanadadiki Uyghur yazghuchi ghulam osman ependi xitayning ottura asiyada tesir küchini kéngeytishtin meqsiti, sherqi türkistandiki hökümranliqini téximu mustehkemlesh we ottura asiyagha körünmes qollar arqiliq singip kirish ikenlikini, yawro - asiya gewdisining qurulushi Uyghurlarning siyasiy teqdirige özgirish élip kelmeydighanliqini shunga xitayning buningdin rahetsiz bolmaydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi:“Xitayning ottura asiyagha kéngiyish qara niyiti bar. U buni ‛soda‚, ‛ishlemchi‚ dégendek bilinmes yollar bilen béjiridu. Yawro - asiya gewdisi buninggha tosalghu bolalmaydu. Uning üstige tarixtin béri rusiye xitay bilen düshmenleshken chaghlardimu sherqiy türkistan mesiliside xitay bilen derhalla hemkarliq ornitip Uyghurlarni sétip keldi. Ilgiri sherqiy türkistan musteqilliqining ottura asiya tüklirini birleshtürüshidin ensirigen bolsa, emdilikte bolsa sherqiy türkistan mesilisi sewebidin gherb bilen put tépishishta xitaydin ibaret tarixiy dostidin ayrilip qélishni xalimaydu.”

Doktor. Robért bu heqte toxtilip oxshashla yawro asiya gewdisi qurulushining Uyghurlarning siyasiy teqdirige özgirish élip kelmeydighanliqini, chünki musbet qimmetler almashsa netije özgermeydighanliqini ipadilidi.

U mundaq dédi: “Gerche yawro asiya birlikining qurulushi xitayning tesirini ajizlashtursimu, bu dégenlik Uyghurlarning siyasiy teqdiri üchün paydiliq dégenlik emes. Chünki bu birlik peqet xitayning kéngeymichilikini tosup ottura asiyagha bolghan tesirini ajizlashturghan bilen, qazaqistan qatarliq Uyghurlargha qoshna döletler yenila rusiyige bu birlik ichide téximu köprek béqinidighanliqi üchün, küch sélishturmisi jehettiki bu xil almishish menche shinjangdiki yaki qazaqistandiki Uyghurlarning teqdirige héchqandaq tesir körsetmeydu. Emma, peqet qazaqistanla shinjang bilen keng chégridash, uning üstige köp Uyghur nopusigha ige bolghanliqtin, xitay bésimidin yenggillise rusiye arilishiwalmighan ehwal astida Uyghurlarning pa'aliyetlirige az bir qisim yol qoyushi mumkin.”

Ghulam osman ependi, yawro - asiya gewdisining qurulushi xitayning tesiri küchini ajizlashturushni meqset qilmaydighanliqini bildürdi we klinton xanimning naraziliqining asasi barliqini bildürüp mundaq dédi: “Yawro - asiya gewdisi gerche sabiq sowétlar ittipaqini qayta tirildürelmisimu, lékin klinton xanim éytqandek sowétlishishqa oxshap kétidighan yeni ottura asiya döletlirini rusning éghzigha qarap ish tutidighan bir haletke ekileleydu. Buningdiki pütün meqset gherbke qarshi özini küchlendürüsh. Hergizmu xitayning ottura asiyadiki küchini ajizlashturush emes, chünki rus héchqachan xitayni tehdit dep qarimaydu, xitayni rus bilen riqabetleshküdek küchi bar depmu qarimaydu we közige ilmaydu. Rusning endishe qilidighini özi bilen put tépisheleydighan uning üstige rus bilen idé'ologiye birliki bolmighan gherbdur.”

Yawro asiya biliki qurushni putin bilen nezerbayuf 2011 - yildin béri oyliship kéliwatqan bolup, mezkur birlik 2015 yili resmiy en'ge élinmaqchi.