Amérikida Uyghur kishilik hoquq yighini ötküzüldi
2004.11.15
Amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining kapaliti astida shenbe küni nyu-york shehiride ötküzülgen "Uyghurlarda kishilik hoquq" digen témidiki muhakime yighinida, sherqiy türkistan mesilisi, Uyghur aptonom rayonidiki xitay köchmenler mesilisi, xitay bilen Uyghurlar otturisidiki milliy toqunush, térrorchiliq we sherqiy türkistan mesilisini qandaq hel qilish kérek digen témilar boyiche talash- tartish boldi.
Yighinda amérikining memliket ichi we sirtidin kelgen Uyghur mutexessisler, siyasi pa'aliyetchiler, xitay démokratiye sépidiki nopuzluq zatlar söz qilip, sherqiy türkistan we Uyghur mesilisini munazire qildi.
Zorawanliq wastilar bilen tirkishish
" Béyjing bahari" zhornilining bash muherriri xu ping "gheyri zorawanliq wastiliri bilen tirkishishning mümkinchilik yolliri heqqide" digen témida söz qilip, jonggoluqlar memliket ichide milliy kimlikni tonush mesiliside héchqandaq tesiratqa ige emes idi, dep körsetti. Xu ping mundaq dédi: "ular chet'elge chiqqandin kéyinla andin buni his qilishqa bashlidi. Tibetler, Uyghurlar hetta mongghollarning nime üchün narazi bolidighanliqini chüshendi". Xu ping, gheyri zorawanliq wastiliri arqiliq tirkishish herkitini teshebbus qilip "zorawanliq wastilar bilen tirkishish xitay da'irilirining qattiq wasitiler bilen taqabil turushini keltürüp chiqirishi mumkin" dédi. Xu ping, bu ehwalda xelq herikitining zorawanliq wasitiler bilen meqsitige yétishining mumkinchiliki téximu aziyidu, dep körsetti.
Azadliq herikiti we térrorchiliq
Yighinda türkiye yawro - asiye stratégiye tetqiqat merkizining mutexessisi erkin ekrem, milli azadliq herikiti bilen térrorchiliqning munasiwiti, mustemlikichilik mesilisi üstide toxtaldi. Térrorchiliq atalghusigha éniqlima bérishning intayin qiyinliqini ilgiri sürgen erkin ekrem "gerche xitay sherqiy türkistan herikitini térrorchiliq dep élan qilghan bolsimu biraq, hazirghiche rusiye bilen pakistandin bashqa héchkimni ishendürelmidi. Bu axiri bérip xitayning özini xelq'arada qiyin ehwalgha chüshürüp qoydi." Dédi. U mustemlikichilik mesilisi heqqide sözlep "xitayning sherqiy türkistandiki mewjutliqini mustemlikichilik hökümranliq diyishke bolidu. Buni zo zungtangning padishahgha yazghan xetliridin ispatlash mumkin" dédi. U yene "bu nuqtidin qarighanda b d t ning 1960 yili qobul qilghan 1514 - nomurluq höjjiti, mustemlike ellerdiki xelqning qoralliq qarshiliq körsitish herikitini qanunluq dep qarighan" dédi. Erkin ekrem, sherqiy türkistan mesilisi bir milliy mesile, xitay hökümiti bu mesilini ijabiy yol bilen hel qilmisa weziyet téximu yamanlishidu, dep körsetti.
Xitaylar Uyghur mesilisini tilgha élishni xalimaydu
Yighinda sözligüchilerning biri örkesh dölet, "shinjang mesilisi yaki sherqiy türkistan mesilisi xenzular tilgha élishni anche xalimaydighan bir mesile" dep körsetti. U mundaq dédi:
"Méningche xitaylarning bu mesilini tilgha élishni xalimasliqidiki seweplerning biri, bu rayondiki Uyghurlargha qaritilghan zorawanliq we qanliq basturushlarning bek éghir ikenliki bolsa kérek. Bu mesilini tilgha élishtin özini qachurushning yene bir sewebi, bezilirimizning uruq - tuqqan, dost - buraderliri shinjangdiki mustemlikichilikning ishtirakchiliri bolushi mumkin". Biraq örkesh dölet, Uyghurlar yüzlishishke tégishlik bezi mesililer bilen yüzlishishi kérek, dep körsitip " shinjangdiki xitay köchmenlerning nupusi Uyghurlar nupusidin éship ketti. Sherqiy türkistan kelgüside musteqil bolghan teqdirdimu bu mesilige duch kélidu" dédi.
Mustemlikichi hökümranliq
Örkesh, kompartiyini bu rayonda mustemlikichi hökümranliq yürgüziwatidu diyishke bolidu. Xitayning mezkur rayondiki siyasiti buninggha tamamen uyghun" dep körsetti. Umundaq deydu: " xitay dimokratliri 15 yildin béri bu mesilidin özini qachurup kelgenliki üchün Uyghurlardin kechürüm sorishi kérek". Xitaylarni aldi bilen öz xataliqini tonushqa chaqirghan örkesh mundaq didi : Uyghurlar xitaylardin nepretlinidu. Biraq nepret mesilini hel qilalmaydu.Shunga mesilini hel qilishning charisi öz ara yarishishdur".
Amérikiliq xitayshunas nikolas pékilin " tarix we riyalliq" digen témida söz qilip, Uyghur mesilisining hazirgha qeder hel bolmay kéliwatqanliqidiki seweplerning biri, terepler bu mesilige igilik hoquq nuqtisidin qarawatidu, dep körsetti. U " mesilige igidarchiliq qilish hoquqi nuqtisidin qarighanda ixtilapni hel qilish téximu asan'gha chüshüshi mumkin" dep tekitlidi. Nikolas pékilin, Uyghurlarning ottura asiya bilen bolghan sodida chetke qéqilghanliqi, ular üchün qobul qilinmaydighan ehwal. Chünki ottura asiya Uyghurlarning en'eniwi soda rayoni", dep körsetti.
Milliy mesile we démokratiye
Xitay erkin démokratlar partiyisining rehbiri lu yüshén, " eger xitayda milliy mesile toghra hel qilinmisa xitay dimokratiye herikiti hichnimige érishelmeydu" didi. Biraq u, aldi bilen démokratiyini ishqa ashurush kéreklikini eskertip, " milli mesile kishilik hoquq we démokratiyidin ayrilip noqul xenzulargha qarshi turush mesilisige aylinip qalsa, démokratiye musapisini buzghunchiliqqa uchritishi mümkin. Bu milletler otturisidiki qanliq toqunushlarni keltürüp chiqiridu" dep körsetti.
Amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining kapaliti astida ötküzülgen bu qétimqi yighinni, amérika Uyghur jem'iyiti, xitay démokratlar partiyisi, "béyjing bahari" qatarliq teshkilat we organlar birliship uyushturghan. (Erkin)
Munasiwetlik maqalilar
- Uchur dewridiki milletler munasiwiti yighini, amérikining konétikét shitatida échildi
- Shéripjan nadirof ependi bilen söhbet
- Xitay hökümiti hoqoqini qalaymiqan ishlitishni bir terep qilishta qismen netijige érishkenlikini bildürdi
- Uyghur amérika birliki re'isi türkiyidiki sherqiy türkistan wexpi re'isi bilen körüshti
- Dolqun eysa norwigiyide ötküzülidighan irqiy kemsitishke qarshi turush yighini heqqide sözlidi
- Amérika dölet mejlisi diniy étiqat erkinligi toghrisida guwaliq bérish yighini ötküzdi
- Xitay kompartiyisi 16 - qurultiyi harpisida nurghun kishiler qolgha élindi
- Uyghur wekilliri türk dunyasi yashlar qurultiyigha qatnashti