Түркийиә йилтиз техника университетидики муһакимә йиғин: 'шәрқий түркистанниң өтмүши вә бүгүни'

Сүрәт, 2009 ‏- йили 12 ‏- айниң 10 ‏- күни истанбулдики йилтиз техника университетида өткүзүлгән "шәрқий түркистанниң өтмүши вә бүгүни " намлиқ йиғиндин бир көрүнүш.

Йиғинға йилтиз техника университетиниң оқутқучи вә оқуғучилиридин көп санда киши иштирак қилди. Йиғинға шәрқий түркистан яшлар тәшкилатиниң пәхри рәиси арслан алиптекин, шәрқий түркистан һәмкарлиқ җәмийитиниң рәиси исмаил чингиз қатарлиқ шәхсләр тәклип билән қатнишип йиғинда шәрқий түркистанниң өтмүши вә бүгүни һәққидә сөз қилди.

Йиғинға тарих вә мәдәнийәт кулубиниң катипи мәһмәт хақан риясәтчилик қилди. Йиғинда тарих вә мәдәнийәт кулубиниң башлиқи мурат һөсәйин әпәнди ечилиш нутқи сөзлиди.

Йиғинда тарих вә мәдәнийәт кулубиниң катипи мәһмәт хақан бу йиғинни уюштуруштики асаси мәқсити һәққидә сөз қилип мундақ деди: "йүз йиллардин бери хитай зулум астида қалған вә 60 йилдин бири хитай ишғал астида қалған түрк ‏- ислам җуғрапийисиниң қаниған яриси шәрқий түркистанни техиму йеқиндин билиш вә билдүрүш, тарих вә мәдәнийәт кулубиниң асаслиқ вәзипилиридин биридур. Биз тарих вә мәдәнийәт кулуби, тарихимизға игә чиқишқа вәдә қилдуқ вә буни дәстур билип хизмәт башлидуқ, бүгүн силәр билән бу әһмийәтлик мәсилини аңлаш вә аңлитиш үчүн бу йәргә топландуқ. Биз бүгүн шәрқий түркистан мәсилисиниң 1759 ‏- йилдики хитай ‏- манҗу ишғалидин бири давам қилип келиватқан бир мәсилә икәнликини, 1949 ‏- йили һакимийәт өзгәргәндә, хитай дөлити ишғал қилиш һәрикити башлиғанлиқини, 60 йил давам қизил хитай йүргүзгән зулум сиясәтлирини вә иҗра қиливатқан қирғинчлиқларни пүткүл дунядин йошуруп қелиш үчүн шәрқий түркистанни ташқи дуня билән алақисини үзүштин ибарәт сиясәт йүргүзгәнликини чүшинимиз."

Йиғинда йәнә шәрқий түркистан һәмкарлиқ җәмийитиниң рәиси исмаил чингиз "шәрқий түркистанда қирғинчилиқ" дегән темида сөз қилип мундақ деди: "хәлқара кишилик һоқуққа диққәт қилиниватқан бу мәнилик күндә, 1949 ‏- йилидин һазирғичә қизил хитайниң ишғал вә истила астида боливатқан шәрқий түркистан хәлқи һәр түрлүк кишилик һоқуқлиридин мәһрум яшимақта. Хитайда кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә алақидар ениқ бир мәлумат елиш учур ‏- алақә қилишқа чәклимә қойғанлиқи үчүн игиллимәк бәк қийин әмма шуни дийәләймизки, очуқ ашкара оттуриға чиқип, коммунист партийигә қарши чиққанлар, партийә әмәлдарлириға қарши чиққанларниң һаяти бихәтәр әмәс. Хитайда коммунист партийигә, һакимийәткә, қарши чиққан һәр хил түрдики мухалип һәрикәтләр вә демократик паалийәтләр рәһимсизләрчә бастурулиду."

Исмаил чингиз сөзидә йәнә хитайда өлүмгә һөкүм қилинған мәһбусларниң әһвали һәққидә тохтилип мундақ деди: "өлүм җазасиға һөкүм қилинған мәһбусларға түрмиләрдә вә өлүм җазасини иҗра қиливатқан орунларда пүтүнләй инсан қелипидин чиққан муамилә қилиниду. Өлүмгә һөкүм қилинған мәһбусларни кишиләрниң көз алдида оқ билән етип өлтүриду, өлгән шәхсниң аилисидин оқ пули елиниду. Инсанийәт үчүн өзи өлгән оқниң пулини өзи төләштин артуқ, еғир хорлуқ болмайду. Хитайда сияси җинайәтчиләрниң, дәризиси йоқ қараңғу камерда қаттиқ таш үстидә пут - қоллири бағланған һалда қамалғанлиқи һәтта һаҗәт қилғуси кәлсә ятқан йеригә һаҗәт қилидиғанлиқи испатланған болуп бу әһвал кишилик һоқуқ тәшкилатларниң доклатлирида әнгә елинди."

Йиғин ахирида оқуғучилар йиғинда сөз қилғучилардин соал сориди.

Бир оқуғучиниң, "мән бүгүн шәрқий түркистан һәққидә көп мәлуматқа игә болдум. Биз, шәрқий түркистан хәлқи үчүн немә иш қилишимиз керәк?" дегән соалиға исмаил чингиз җаваб берип мундақ деди: "сиз шәрқий түркистан мәсилисини кишилик һоқуқ тәшкилатларға, демократийә дөләтләргә вә йеқин әтраптики кишиләргә аңлатсиңиз, бу йиғинда оттуриға қоюлған мәсилиләрни түркийә парламент әзалириға почта вә интернет хети арқилиқ йоллап уларға билдүрәлисиңиз, бу әң муһим хизмәт, сиз халисиңиз бу ишни қулай вә чиқимсиз һалда қилалайсиз һәмдә шәрқий түркистан мәсилисини парламент әзалириға аңлатқан болисиз, парламент әзалири шәрқий түркистан мәсилисини парламентта оттуриға қойса бу шәрқий түркистан үчүн әң чоң хизмәт болиду," деди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.