2011-Йили уйғурларға мунасивәтлик йүз бәргән муһим вәқәләр (2)

Биз алдинқи программимизда 2011-йили ичидә уйғурларға алақидар йүз бәргән муһим вәқәләрни силәргә қайта бир әслитип өткән идуқ. Төвәндә бу программимизниң давамини диққитиңларға сунимиз.

2011-Йили ичидә чәтәлләрдә яшаватқан уйғурлар уйғурларниң миллий давасини елип бериш давамида нурғун муһим сиясий паалийәтләрни қилиш билән бирликтә чәтәлләрдики уйғур аммисини иттипақлаштуруш, өз-ара чүшиниш һасил қилишни мәқсәт қилған муһим аммиви паалийәтләрниму тәшкиллиди. Буларниң ичидә 2011-йили 7-айниң 27-күни голландийиниң дәнхаһ шәһиридә елип берилған тунҗи нөвәтлик “әркинлик лоңқиси” путбол мусабиқисини алаһидә тилға елип өтүшкә әрзийду. Дуня уйғур қурултийи вә шундақла голландийидики аммиви тәшкилатларниң ортақ тиришчанлиқ көрситиши билән өткүзүлгән әркинлик лоңқисини талишиш путбол мусабиқисидә америка вә явропа тупрақлирида яшаватқан миңға йеқин уйғур бир йәргә җәм болди. 27-Июл күни өткүзүлгән ечилиш мурасимида америка, голландийә, норвегийә, шветсийә вә франсийә қатарлиқ 7 дөләттин кәлгән уйғур әзимәтләр алқиш садалири ичидә мәйданға кирип кәлди. Рәсмий параттин өтүш мурасимидин кейин дуня уйғур қурултийиниң муавин рәислиридин сәмәт абла әпәнди тәбрик нутқи сөзлиди вә рабийә қадир ханимниң ғәлибә тиләклирини йәткүзди. Мусабиқә тәртиплик, пиланлиқ вә наһайити җанлиқ кәйпиятта елип берилған болуп, 3 күн бойичә елип берилған 7 қетимлиқ мусабиқиләр нәтиҗисидә, голландийә уйғур яшлири путбол командиси биринчиликкә еришип, тунҗи нөвәтлик әркинлик лоңқисини қолға кәлтүрди. Мусабиқидә шветсийә командиси иккинчиликкә, германийә 3-ликкә еришти. 30-Июл күни ахирлашқан мусабиқә ахирида җәңгивар роһ вә һаяҗанға толған яшлар өз-ара қучақлашти вә хатирә сүрәткә чүшүп, бу паалийәтни әһмийәтлик әслимиләр билән аяғлаштурди.

8-Айниң 18-күни малайшия даирилири малайшияда панаһлинип туруватқан 11 уйғурни хитайға қайтуруп бәрди. Б д т мусапирлар алий комиссарлиқиниң куалалампурда турушлуқ ишханисиниң билдүрүшичә, малай даирилири б д т мусапирлар ишханиси хадимлириниң бу уйғурлар билән учришишиға йол қоймай, уларниң адәм әткәсчилик гуруһи билән четишлиқи барлиқини илгири сүргән. Вәқәдин кейин америка авам палата әзаси киристофер симис дәрһал баянат елан қилип, малайшияниң бу һәрикитини қаттиқ тәнқид қилди. Бу уйғурларниң хитайда қаттиқ қейин-қистаққа вә һаятиниң хәвпкә учрайдиғанлиқини әскәрткән киристофер симисс “хитай һөкүмити уйғурларға қаратқан бастуруш сияситини йүргүзүштә қошна әлләрдин пайдилинишни тохтитиши шәрт” деди. 18-Авғусттин бир қанчә күн аввал йәни 10-авғуст күни хитайниң садиқ һәмриһи пакистанму 5 уйғурни хитайға өткүзүп бәрди. Охшашла йәнә 6-авғуст күни тайланд һөкүмитиму нурмәмәт исимлик бир уйғурни қолға елип, уни хитай әлчиханисиға тапшуруп бәрди. Америка авам палата әзаси киристофер баянатида юқиридики вәқәләрниму тилға елип, пакистан вә тайланд даирилириниң уйғурларни хитайға қайтуруп бәргәнликини тәнқид қилди.

2011-Йили 8-айниң 22-күни хотәнниң гума наһийиси санҗу йезисида аччиқсудин зәһәрлинип адәм өлүш вәқәси йүз бәрди. Хотән даирилириниң елан қилған санлиқ мәлумати бойичә, вәқәдә 13 киши өлди, 200 дин артуқ киши зәһәрләнди. Вәқәдә зәһәрләнгәнләр санҗу йезисидики бир ләңпуңханида ләңпуң йегән кишиләр болуп, игилинишичә бу аччиқсу илгири зәһәрлик химийилик мадда тошулған бакта тошулғанлиқтин, аччиқсуға өткүз зәһәр арилишип кәткән. Радиомиз игилигән учурлар нәтиҗисидә, шу күни кишиләр вақтида агаһландурулмиғачқа, кишиләр вақтида дохтурханиға бармиғанлиқтин, өлүм-йетим вәқәлириниң көп болушидәк паҗиәни кәлтүрүп чиқарғанлиқи ашкариланди. Шу күни зәһәрләнгән кишиләрдин бири ахшам саәт он әтрапида йеза дохтурханисида җан үзгәндин кейин, дохтурхана мәсуллири йеза вә наһийә мәсуллириға әһвални доклат қилип, йеза аһалисигә дәрһал уқтуруш тарқитишни тәвсийә қилған болсиму, әмма йеза мәсуллири әһвални ашкарилашни тоғра тапмиған. Нәтиҗидә шу күни охшаш ләңпуңханидин ләңпуң йегән кишиләр өзиниң зәһәрләнгәнликидин хәвәрдар болалмай, өзидики зәһәрлиниш аламәтлирини адәттики қорсақ ағриқи дәп қариғанлиқтин, дохтурханиға беришқа үлгүрмәйла өйидә җан үзгән, бәзилири дохтурханиға барған болсиму, кәч қалған. Әмма шундақтиму, йеза вә наһийә даирилири вәқәниң тәпсилатини хәлқара ахбаратлардин сир тутушни давамлаштурған. Һазирғичә, бирәр кишиниңму җавабкарлиқи сүрүштә қилинмаслиқи, алақидар чүшәндүрүшләрниңму берилмәслики аһалиләрдә түрлүк гуман вә наразилиқларни қозғиди.

11-Айниң 29-күни җәнвәдики кишилик һоқуқ йиғини демократийә тәләп қиливатқан уйғурлар билән хитайлар арисидики бир мәйдан күрәшкә сәһнә болди. Уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханим, д у қ муавин рәиси әсқәрҗан, баянатчиси алим сейитоф вә баш катип долқун әйса әпәндиләр шивитсиярийиниң җәнвә шәһиридә бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңишиниң 4-нөвәтлик аз санлиқ милләтләр мунбири йиғиниға қатнишивататти. 190 Дөләттин кәлгән вәкилләр қатнашқан йиғинда алим сейитоф әпәнди уйғур аяллириниң әһвали һәққидә доклат бәрди. Алим сейитоф сөзини башлиши билән хитай һөкүмитиниң б д т дики вәкили сөзгә арилишип, д у қ вәкилиниң сөзидә б д т принсиплириға хилап сөзләр барлиқини илгири сүрүп, униң сөзләш һоқуқини елип ташлашни тәләп қилди. Хитай вәкилниң бу сөзини пакистан, куба вәкили қоллиди. Әмма америка вәкили д у қ вәкилини қоллап, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң пикир әркинликигә һөрмәт қилиниши керәкликини әскәртип, д у қ вәкилиниң давамлиқ сөз қилишиға рухсәт қилишини тәләп қилди. Америка вәкилиниң сөзи аяқлишиш билән бир қисим дөләтләр вә хәлқара тәшкилатларниң вәкиллири қизғин чавак челип, залда интайин қизғин кәйпият пәйда болди. Нәтиҗидә, йиғин рәиси д у қ вәкилигә сөз һоқуқини беридиғанлиқини җакарлиди вә нәтиҗидә алим сейитоф әпәнди йиғинда уйғур аяллириниң бүгүн учраватқан қисмәтлири һәққидә йиғин әһлигә доклат бәрди.

12-Айниң 28-күни, хотәнниң гума наһийисиниң мукуйла йезисида хитай аманлиқ күчлири 7 уйғурни етип өлтүрди. Өлгәнләр ичидә икки аял кишиниң барлиқи ашкариланди. Вәқәдә хитай аманлиқ күчлириниң бир адими өлди. Хитай даирилири бу кишиләрниң террорчилиқини илгири сүрди. Әмма игиләнгән мәлуматлардин бу кишиләрниң һиҗрәткә маңған бир яки бир қанчә аилә кишилири икәнлики, буларниң арисида балиларниңму барлиқи оттуриға чиқти. Шу күнки вәқәдә чоңлар һәммиси хитай аманлиқ күчлири тәрипидин етип ташланған. 7 яштин 17-яшқичә болған арилиқтики 5 бала яридар һалда тутқун қилинған. Аяллар вә балиларму хитай аманлиқ күчлириниң рәһимсизләрчә нишаниға айлинип қалған бу вәқә хәлқара ахбарат васитилиридә кәң орун алди. Уйғур қурултийи вәқә һәққидики баянатида, б д т ни вәқә үстидин тәкшүрүш елип беришқа чақирди.