“хәлқара зәһәрлик чекимликни тизгинләш истратегийиси доклати” елан қилинди

Америка ташқи ишлар министирлиқи һәр йили америка дөләт мәҗлисигә зәһәрлик чекимлик әткәсчилики еғир болуватқан дөләтләр, униң тарқилиш әһвали, зәһәр хам әшясиниң ишләпчиқирилиш вә униң тарқилиш әһваллири тоғрисида доклат тәйярлап сунидиған болуп, америка ташқи ишлар министирлиқи “хәлқара зәһәрлик чекимликни тизгинләш истратегийиси доклати” ниң 2011-йиллиқ санини пәйшәнбә күни елан қилди. Икки қисимдин тәркиб тапқан бу доклатта һәрқайси дөләт һөкүмәтлиригә, уларда мәвҗут болуватқан зәһәр мәсилиси көрситип берилгәнниң сиртида, бу дөләтләрниң хәлқаралиқ мәсулийитини иҗра қилиш үчүн қилишқа тегишлик ишлири һәққидиму мәслиһәтләр берилгән.

Доклатниң хитайға аит қисмида дейилишичә, хитай хәлқ җумһурийити өзиниң тарихи, җуғрапийилик орни, нопуси вә һазирқи иқтисадий әһвали билән зәһәрлик чекимлик тиҗаритиниң муһим порт дөләтлиридин бири болуп, зәһәр ишләпчиқириш, сетиш, йөткәш ишлириниң мәркәзлиридин бири шундақла у һәм қанунлуқ мәһсулатларда ишлитилидиған һәм зәһәр ясашта ишлитидиған “қош алаһидилик” кә игә суюқлуқниң асаслиқ ишләпчиқарғучи дөлити болуп турмақта. Буниңдин сирт, хитай йәнә кокаин, хероин ишләпчиқиришта керәклик болған хам әшяниң асаслиқ мәнбә дөлити болуп, зәһәр әткәсчилири зәһәрлик чекимликләрни ясашта хитайда ишләпчиқирилған хам әшялардин пайдиланмақта.

Доклатта хитайниң һәм шәрқий җәнубий асия, һәм ғәрбий җәнубий асияға зәһәр йөткәштики асаслиқ порт дөлити икәнлики, ғәрбий җәнубий асия зәһәрлик чекимликлириниң афғанистан арқилиқ хитай базириға кирип, андин америка қатарлиқ башқа дөләтләргә тарқитиливатқанлиқи баян қилинған. Доклатта мундақ дейилгән: “хитайдин, башқа дөләтләргә експорт қилиниватқан зәһәрниң миқдари зор болғанлиқтин хитай даирилири буни бир тәрәп қилишта йетәрсиз қалмақта. Буниң билән бирликтә, хитай һөкүмитиниң ишта очуқ -ашкара болмаслиқиму зәһәр билән күрәш қилишта хәлқаралиқ органларниң һәмкарлишишиға қийинчилиқ туғдуруп бәрмәктә. Мана бу юқиридики икки амил хитайда зәһәр әткәсчилири үчүн тепилғусиз әвзәл шараит яритип бәрди.”

Доклатта көрситилишичә, хитай рәсмий даирилири тәминлигән санлиқ рәқәмләргә қариғанда, хитайда һазир яшлар арисида меңини ғидиқлаш характеригә игә болған түрлүк зәһәрлик чекимликләрни вә кумилачларни ишлитиш әһвали күндин-күнгә еғирлишип бериватқан болуп, зәһәр әткәсчилики вә қалаймиқан ишлитиш хитайниң дөләт бихәтәрлики, иқтисадий вә муқимлиқи үчүн асасий тәһдит болуп турмақта икән.

Доклатта, “хитай һөкүмити зәһәр билән күрәш қилиш үчүн, һәммә хәлқ зәһәр билән күрәш қилиш намида һәрикәт қозғаш арқилиқ хәлқ арисида зәһәргә болған тонушни ашуруш, тәлим -тәрбийә бериш, зәһәр әткәсчиликиниң алдини елиш, тизгинләш, давалаш, хәлқара һәмкарлиқ қатарлиқ тәдбирләрни йолға қоюп, илгирики йилларға қариғанда бир қәдәр актип қәдәм еливатқан болуп, хитайда 2010-йили январдин майғичә болған арилиқта хитай сақчи даирилири зәһәр әткәсчиликигә алақидар 32 миң делони бир тәрәп қилған, 38миң җинайәт гумандарини қолға елип, 2 тоннидин артуқ хероин, 243 тоннидин артуқ хам әшяни қолға чүшүргән. Бу рәқәм илгирики йилларға қариғанда 9 пирсәнт өрлигән. Буниңда хитай даирилириниң чегра районлардики кириш-чиқиш ишиклиригә болған назарәтни күчәйтиши һәмдә гуаңдуң, уйғур райони, бейҗиң вә шаңхәйдики айродромлардики назарәтни ашурушиниң пайдиси болған” дәп көрситилгән.

Әмма, америка ташқи ишлар министирлиқи доклатида хитайдики бу хил тәдбирләрниң зәһәрлик чекимлик билән күрәштә йәнила йетәрсиз қеливатқанлиқини баян қилип, буниңдики асаслиқ амилни хитайдики әмәлдарлар арисидики чириклик дәп көрсәткән. Доклатта мундақ дейилгән: “хитай даирилири зәһәргә қарши күрәштә илгирики йилларға қариғанда бир қәдәр яхши нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүватқан болсиму, әмма әмәлдарлар арисидики чириклик зәһәр билән үнүмлүк күрәш қилишниң алдидики муһим тосалғу боп турмақта. Гәрчә хитай һөкүмитидики юқири дәриҗилик әмәлдарларниң зәһәр ясаш, йөткәш, сетиш қатарлиқ җәрянларға дахил болғанлиқи һәққидә ениқ испат тепилмиған болсиму, әмма йәрлик әмәлдарларниң арисида бу хил чириклик һадисиси кәң мәвҗут вә бу хитайда зәһәргә қарши күрәшниң үнүмини төвәнлитиватқан асаслиқ амилдур.”

Доклатниң ахирқи қисмида, хитайниң зәһәргә қарши күрәштики үнүмини ашуруш үчүн әмәлдардики чириклик билән күрәш қилиши керәклики вә хәлқара билән һәмкарлиқни ашуруши керәклики тәвсийә қилинған.