Җаң чүншйән “террорлуқ” қа қарши туруш һәққидә җар салди

Уйғур аптоном районлуқ партком секретари җаң чүншйәнниң өткән җүмә күни аптоном районлуқ партком даимий һәйәтлириниң кеңәйтилгән йиғинида хитай қанун даирилиригә хитаб қилип, аталмиш “террорчилар” вә “әсәбий диний күчләр” ни қаттиқ бастурушқа чақириши, хәлқара ахбарат васитилиридә бүгүн кәң хәвәр қилинди. Җаң чүншйән хитайниң йеқинқи бир һәптидин буян қаршилиқ көрситишкә җүрәт қилған һәр қандақ уйғурға “рәһим-шәпқәт” қилмайдиғанлиқини тәкитлигән министир дәриҗилик 2‏-әмәлдари. Хитай җ х министири миң җйәнҗу буниңдин бир қанчә күн бурун үрүмчидә чақирилған “террорлуққа  қарши туруш мәмликәтлик хизмәт йиғини” да сөз қилип, террорлуқ билән шуғулланған һәр қандақ кишигә “рәһим-шәпқәт” қилмайдиғанлиқини билдүргән.

Җаң чүншйән партком даимий һәйәтлириниң кеңәйтилгән йиғинида әскәртип, “зораван террорлуқ қилмишиға қәтий зәрбә бериш........Нөвәттики һалқисиман зораван террорлуқ вәқәлириниң йүз беришини қәтий тосуш, зораван террорлуқ вәқәлири кәлтүрүп чиқиридиған аммиви йиғилишларниң алдини елишни нишан қилип, зораван террорчиларға қаттиқ зәрбә беридиған юқири бесимлиқ вәзийәтни сақлаш керәк” дегән. Бу җаң чүншйәнниң 2010‏-йили 4‏-айда уйғур аптоном районлуқ партком секретарлиқиға йөткәп келингәндин буян тунҗи қетим аталмиш “террорлуқ” қа қарши туридиғанлиқини җар селип, қаттиқ бастуруштин сөз ечишидур.

Бирақ, җаң чүншйән вә башқа хитай әмәлдарлириниң қаршилишишқа җүрәт қилған уйғурларни “шәпқәтсиз” бастуридиғанлиқи тоғрисидики сөзи хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә уйғур ели вәзийитини йеқиндин көзитиватқан бәзи америка органлириниң тәнқидигә учриди. Улар уйғурларниң қаршилиқини бейҗиңниң қаттиқ қол сиясити кәлтүрүп чиқарғанлиқини, бейҗиң бастурушни давамлиқ күчәйтсә, наразилиқниң давамлиқ күчийидиғанлиқини агаһландурмақта. Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң алий дәриҗилик сиясәт анализчиси скот флипс зияритимизни қобул қилип, бейҗиңниң уйғурларға қаритилған түрлүк чәклимиләрни бикар қилиши керәкликини билдүрди.

У “биз зораванлиқни һәқиқанийлаштурушқа қошулмаймиз. Бирақ биз шундақла йәнә шуни әскәртимиз, бейҗиңниң қаттиқ қол сиясити уйғурлардики амалсизлиқ вә наразилиқни кәлтүрүп чиқарған асаслиқ мәнбә. Бейҗиң елишқа тегишлик тәдбир һәргиз бесимни күчәйтиш әмәс, бәлки чәклимини бикар қилиш. Биз буниң өз-ара ишәнч турғузуп, уйғурлардики амалсизлиқ вә наразилиқни пәсәйтидиған, әһвални яхшилайдиған бирдин-бир йол икәнликигә ишинимиз” дәйду.

Җаң чүшйән қаттиқ бастуруш тәдбирлириниң ноқул “террорлуқ” паалийәтлиригә қаритилиш билән чәклинип қалмайдиғанлиқини билдүргән. У партком йиғинида йәнә әскәртип, “террорлуқ” билән биргә “қанунсиз диний паалийәтләр” ни бастуридиғанлиқини, диний әсәбий дәп қаралған өктичи пикирдики диний рәһбәрләрни бастурушни алаһидә тәкитлигән. Чаң чүншйән “диний әсәбийликниң йетәкчи унсурлириға қәтий зәрбә бериш лазим.........Мәркәзниң қанунни қоғдап, қанунсиз диний паалийәтләрни чәкләш, сиңип киришни тосуш, җинайи қилмишларға зәрбә бериш тоғрисидики принсипини байриқимиз рошән һалда қәтий изчиллаштурушимиз керәк” дегән. Лекин анализчилар, “қанунсиз диний паалийәт” дегән бу уқумниң интайин мүҗмәлликини, нормалда тинч диний паалийәт билән “қанунсиз диний паалийәтләр” арисида чәк-чегра йоқлуқини, хитайниң көп тинч диний паалийәт билән шуғулланған уйғурларни “террорлуқ” вә “қанунсиз диний паалийәт”кә четип  бастуруватқанлиқини илгири сүрмәктә.

Лекин, скот флипс уйғурларни бастуруш, уларға тәһдит селиш вә қорқутуш билән мәсилә һәл болмайдиғанлиқини, бейҗиң һөкүмитиниң чоқум сиясий, иқтисади, мәдәнийәт җәһәттики бәзи чәклимиләрни бикар қилиши керәкликини билдүрди. У “бейҗиң уйғурларниң наразилиқиниң мәнбәсини һәл қилишниң биринчи қәдими сүпитидә бәзи чәклимиләрни бикар қилиши керәк. Мәсилиниң мәнбәси ялғуз иқтисадла әмәс, буниң диний вә мәдәнийәт сәвәби бар. Йәни сиясий, диний вә мәдәнийәт турмушиниң һәр қайси саһәлиридики чәклимиси вә бейҗиңниң тинч наразилиқни алвастилаштуруши. Иккинчидин, мениңчә рамзан ейи түрлүк чәклимиләрни, тинч диний паалийәтләрни чәкләшни бикар қилишниң яхши пәйти. Муқәддәс рамзан тинчлиқ ейидур. Бейҗиң һөкүмити буни етирап қилип, чәклимини күчәйтмәслики лазим. Үчинчидин, биз һазирқи пәйттә йәнә зораванлиқ вәқәси йүз бәрмәсликини үмид қилимиз. Чүнки бу бейҗиңниң илгириләп бастурушини кәлтүрүп чиқириду” дәп көрсәтти.

Бәзи мулаһизичиләр, төвәндики икки хил амилниң уйғур хәлқи билән хитай һөкүмити арисидики тоқунушни күчәйтиватқанлиқини әскәртип, буниң бири, көчмәнләр мәсилиси, йәнә бири уйғурларниң өз өзини башқуруш һоқуқиниң рәт қилиниши, дәп көрсәтмәктә. Америка бровен университетиниң тәклип қилинған алий дәриҗилик илмий хадими шу венли әпәнди бу қараштики хитай анализчилириниң биридур. У мундақ дәйду: “уйғурлар өзиниң юртида аз санлиқ милләт әмәс. Өзиниң юртида аз санлиқ болмиған бир хәлқни униң юртида аз санлиқ орниға чүшүрүп қоймаслиқ керәк. Йәни мәҗбурий көчмән йөткәш васитисини қоллинип, өзиниң юртида аз санлиқ болмиған бир аз санлиқ милләтни аз санлиқ орунға чүшүрүп қоюш тоғра әмәс. Бу мениңчә әң негизлик мәсилиләрниң бири. Йәнә бир негизлик мәсилә йәрлик хәлқни уларниң өзиниң башқуруш вә сайлам һоқуқиға һөрмәт көрситип, уларни һәқиқий мәнидики алий аптономийигә игә қилиш.”

Җаң чүншйән аптоном районниң партком секритарлиқини өткүзүвалғандин кейин, иҗтимаий, иқтисади тәрәққиятни алдинқи орунға қойидиғанлиқини җакарлап, уйғурларниң ишәнчини қолға кәлтүрүшкә тиришқан иди. Бирақ, шу венли әпәнди, хитай һөкүмитиниң миллий сияситини тутуруқсиз вә әсәбийлик дәп тәнқид қилди. У “җуңго компартийисиниң миллий сиясити даим турақсиз болуп кәлди. Қисмән турақсизлиқ вә тәвринишләрниң болуши нормал һадисә болсиму, бирақ тутуруқсизлиқ бунчилик еғир болуп кәтсә болмайду. Улар аз санлиқ милләтләрни алдиғанда чекидин  ашуруветиду. Бастурғанда болса интайин явайи вә вәһшийлик билән бастуриду. Бир қанун дөлити бундақ болмаслиқи керәк. Әгәр бундақ болувәрсә униң сиясити муқим болмайду. Бая мән ейтқандәк, сиясәтниң негизлик икки нуқтисиниң бири алий дәриҗилик аптономийә, йәни йәрлик хәлқ сайлам өткүзүп, сайлам чиққан рәһбири арқилиқ йәрликниң сиясий, иҗтимаий ишлирини өзи идарә қилиш” дәп көрсәтти.