Jang chünshyen “Térrorluq” qa qarshi turush heqqide jar saldi

Da'irilerning xoten, qeshqer weqelirini bir terep qilish usuli we naraziliq bildürgen Uyghurlargha “Rehim-shepqet” qilmaydighanliqini élan qilishi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini bi'aram qilghan.
Muxbirimiz erkin
2011.08.08
zhang-chunxian-305.jpg Uyghur aptonom rayonning partkom sékrétari jang chünshyen béyjingdiki yighinda, Uyghur élide muqimliqni saqlap qalduq, dédi. 2011-Yili 8-mart.
AFP

Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari jang chünshyenning ötken jüme küni aptonom rayonluq partkom da'imiy hey'etlirining kéngeytilgen yighinida xitay qanun da'irilirige xitab qilip, atalmish “Térrorchilar” we “Esebiy diniy küchler” ni qattiq basturushqa chaqirishi, xelq'ara axbarat wasitiliride bügün keng xewer qilindi. Jang chünshyen xitayning yéqinqi bir heptidin buyan qarshiliq körsitishke jür'et qilghan her qandaq Uyghurgha “Rehim-shepqet” qilmaydighanliqini tekitligen ministir derijilik 2‏-emeldari. Xitay j x ministiri ming jyenju buningdin bir qanche kün burun ürümchide chaqirilghan “Térrorluqqa  qarshi turush memliketlik xizmet yighini” da söz qilip, térrorluq bilen shughullan'ghan her qandaq kishige “Rehim-shepqet” qilmaydighanliqini bildürgen.

Jang chünshyen partkom da'imiy hey'etlirining kéngeytilgen yighinida eskertip, “Zorawan térrorluq qilmishigha qet'iy zerbe bérish........Nöwettiki halqisiman zorawan térrorluq weqelirining yüz bérishini qet'iy tosush, zorawan térrorluq weqeliri keltürüp chiqiridighan ammiwi yighilishlarning aldini élishni nishan qilip, zorawan térrorchilargha qattiq zerbe béridighan yuqiri bésimliq weziyetni saqlash kérek” dégen. Bu jang chünshyenning 2010‏-yili 4‏-ayda Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétarliqigha yötkep kélin'gendin buyan tunji qétim atalmish “Térrorluq” qa qarshi turidighanliqini jar sélip, qattiq basturushtin söz échishidur.

Biraq, jang chünshyen we bashqa xitay emeldarlirining qarshilishishqa jür'et qilghan Uyghurlarni “Shepqetsiz” basturidighanliqi toghrisidiki sözi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we Uyghur éli weziyitini yéqindin közitiwatqan bezi amérika organlirining tenqidige uchridi. Ular Uyghurlarning qarshiliqini béyjingning qattiq qol siyasiti keltürüp chiqarghanliqini, béyjing basturushni dawamliq kücheytse, naraziliqning dawamliq küchiyidighanliqini agahlandurmaqta. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining aliy derijilik siyaset analizchisi skot flips ziyaritimizni qobul qilip, béyjingning Uyghurlargha qaritilghan türlük cheklimilerni bikar qilishi kéreklikini bildürdi.

U “Biz zorawanliqni heqiqaniylashturushqa qoshulmaymiz. Biraq biz shundaqla yene shuni eskertimiz, béyjingning qattiq qol siyasiti Uyghurlardiki amalsizliq we naraziliqni keltürüp chiqarghan asasliq menbe. Béyjing élishqa tégishlik tedbir hergiz bésimni kücheytish emes, belki cheklimini bikar qilish. Biz buning öz-ara ishench turghuzup, Uyghurlardiki amalsizliq we naraziliqni peseytidighan, ehwalni yaxshilaydighan birdin-bir yol ikenlikige ishinimiz” deydu.

Jang chüshyen qattiq basturush tedbirlirining noqul “Térrorluq” pa'aliyetlirige qaritilish bilen cheklinip qalmaydighanliqini bildürgen. U partkom yighinida yene eskertip, “Térrorluq” bilen birge “Qanunsiz diniy pa'aliyetler” ni basturidighanliqini, diniy esebiy dep qaralghan öktichi pikirdiki diniy rehberlerni basturushni alahide tekitligen. Chang chünshyen “Diniy esebiylikning yétekchi unsurlirigha qet'iy zerbe bérish lazim.........Merkezning qanunni qoghdap, qanunsiz diniy pa'aliyetlerni cheklesh, singip kirishni tosush, jinayi qilmishlargha zerbe bérish toghrisidiki prinsipini bayriqimiz roshen halda qet'iy izchillashturushimiz kérek” dégen. Lékin analizchilar, “Qanunsiz diniy pa'aliyet” dégen bu uqumning intayin müjmellikini, normalda tinch diniy pa'aliyet bilen “Qanunsiz diniy pa'aliyetler” arisida chek-chégra yoqluqini, xitayning köp tinch diniy pa'aliyet bilen shughullan'ghan Uyghurlarni “Térrorluq” we “Qanunsiz diniy pa'aliyet”ke chétip  basturuwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Lékin, skot flips Uyghurlarni basturush, ulargha tehdit sélish we qorqutush bilen mesile hel bolmaydighanliqini, béyjing hökümitining choqum siyasiy, iqtisadi, medeniyet jehettiki bezi cheklimilerni bikar qilishi kéreklikini bildürdi. U “Béyjing Uyghurlarning naraziliqining menbesini hel qilishning birinchi qedimi süpitide bezi cheklimilerni bikar qilishi kérek. Mesilining menbesi yalghuz iqtisadla emes, buning diniy we medeniyet sewebi bar. Yeni siyasiy, diniy we medeniyet turmushining her qaysi saheliridiki cheklimisi we béyjingning tinch naraziliqni alwastilashturushi. Ikkinchidin, méningche ramzan éyi türlük cheklimilerni, tinch diniy pa'aliyetlerni chekleshni bikar qilishning yaxshi peyti. Muqeddes ramzan tinchliq éyidur. Béyjing hökümiti buni étirap qilip, cheklimini kücheytmesliki lazim. Üchinchidin, biz hazirqi peytte yene zorawanliq weqesi yüz bermeslikini ümid qilimiz. Chünki bu béyjingning ilgirilep basturushini keltürüp chiqiridu” dep körsetti.

Bezi mulahizichiler, töwendiki ikki xil amilning Uyghur xelqi bilen xitay hökümiti arisidiki toqunushni kücheytiwatqanliqini eskertip, buning biri, köchmenler mesilisi, yene biri Uyghurlarning öz özini bashqurush hoquqining ret qilinishi, dep körsetmekte. Amérika browén uniwérsitétining teklip qilin'ghan aliy derijilik ilmiy xadimi shu wénli ependi bu qarashtiki xitay analizchilirining biridur. U mundaq deydu: “Uyghurlar özining yurtida az sanliq millet emes. Özining yurtida az sanliq bolmighan bir xelqni uning yurtida az sanliq ornigha chüshürüp qoymasliq kérek. Yeni mejburiy köchmen yötkesh wasitisini qollinip, özining yurtida az sanliq bolmighan bir az sanliq milletni az sanliq orun'gha chüshürüp qoyush toghra emes. Bu méningche eng négizlik mesililerning biri. Yene bir négizlik mesile yerlik xelqni ularning özining bashqurush we saylam hoquqigha hörmet körsitip, ularni heqiqiy menidiki aliy aptonomiyige ige qilish.”

Jang chünshyen aptonom rayonning partkom sékritarliqini ötküzüwalghandin kéyin, ijtima'iy, iqtisadi tereqqiyatni aldinqi orun'gha qoyidighanliqini jakarlap, Uyghurlarning ishenchini qolgha keltürüshke tirishqan idi. Biraq, shu wénli ependi, xitay hökümitining milliy siyasitini tuturuqsiz we esebiylik dep tenqid qildi. U “Junggo kompartiyisining milliy siyasiti da'im turaqsiz bolup keldi. Qismen turaqsizliq we tewrinishlerning bolushi normal hadise bolsimu, biraq tuturuqsizliq bunchilik éghir bolup ketse bolmaydu. Ular az sanliq milletlerni aldighanda chékidin  ashuruwétidu. Basturghanda bolsa intayin yawayi we wehshiylik bilen basturidu. Bir qanun döliti bundaq bolmasliqi kérek. Eger bundaq boluwerse uning siyasiti muqim bolmaydu. Baya men éytqandek, siyasetning négizlik ikki nuqtisining biri aliy derijilik aptonomiye, yeni yerlik xelq saylam ötküzüp, saylam chiqqan rehbiri arqiliq yerlikning siyasiy, ijtima'iy ishlirini özi idare qilish” dep körsetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.