Wilyam néy: “Uyghurlarning nöwettiki ehwali insaniyetning éghir tragédiyesidur”

2010-Yili birleshken döletler teshkilati her yilining 30-awghust künini “Ghayib qiliwétilgenler xelq'ara xatire küni” dep békitken. Shuningdin buyan her yili 30-awghustta diktator hakimiyetler teripidin ghayib qiliwétilgen insanlar alahide eslep ötülmekte.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komititi 30-awghusit küni twéttir (X) da 2017-yili ghayib qiliwétilgen Uyghur folklor tetqiqatchisi, doktor rahile dawut heqqide mexsus yazma ilan qilghan. Ular yazmisida xitay hökümitining rahile dawut heqqidiki melumatlarni yoshurwatqanliqini, rahile dawutni öz ichige alghan ghayip qiliwétilgen barliq Uyghur tutqunlarning derhal qoyup bérilishi kéreklikini otturigha qoyghan.

Bügün, yeni 30-awghust küni “Diplomat” gézitimu xitay hökümiti teripidin ghayip qiliwétilgen Uyghurlar heqqide mexsus maqale élan qilghan. Maqalide, b d t xalighanche tutqun'gha qarshi turush xizmet guruppisining xitayning Uyghur rayonida mejburiy ghayip qiliwetken Uyghurlar heqqide téximu köp ispatlar bilen teminligenlikini otturigha qoyghan.

Mezkur maqalining aptori, xitay kishilik hoquq qoghdighuchilar tori (Network of Chinese Human Rights Defenders)ning tetqiqatchisi wilyam néy (William Nee) ependi, bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qildi. U mundaq dédi: “Kishini chöchütidighini shuki, ghayip qiliwétilgen Uyghurlar heqqide héchqandaq ashkara qanuniy höküm yaki héchqandaq chüshendürüsh yoq, hetta ularning tutulushi heqqidimu héchqandaq uchur yoq. Xalighanche tutqun'gha qarshi turush xizmet guruppisining doklatigha qarighanda, hetta türmige solan'ghanlarghimu resmiy sot ichilghan-échilmighanliqi éniq emes. Bolupmu lagér sisitémisida saqchilarning xalighan késhini lagérgha yaki türmige solaydighanliqi körsitilgen. Uzun muddetlik türmige solan'ghan kishilerning yene oxshash shekilde türmige tashlanmighanliqi heqqide héchqandaq ispat yoq.”

Birleshken döletler teshkilatining xalighanche tutqun'gha qarshi turush xizmet guruppisi ötken ikki yilda xitay hökümiti teripidin ghayip qiliwétilgen Uyghurlargha a'it ayrim-ayrim 3 doklat élan qilghanidi. Ular élan qilghan doklatida edebiy tenqidchi yalqun rozi, zhurnalist qurban mamut, “Baghdash” torining qurghuchisi ekber eset, doxtur gülshen abbas we erkin asiya radiyosi muxbiri nur'iman abduréshitning qeshqerdiki barliq a'ile ezaliri-dadisi abduréshit toxti, anisi tajigül qadir, éniliri emetjan abduréshit we muhemmet'eli abduréshit-qatarliqlarning erkinlikidin mehrum qilinishida xelq'ara qanunlarning nurghun maddilirigha xilapliq qilin'ghanliqi körsitilgen. Doklatta, xitay hökümitining ularni derhal we shertsiz qoyup bérish telep qilin'ghan.

Wilyam néy ependi yene mundaq dédi: “Xalighanche tutqun'gha qarshi turush xizmet guruppisining doklatida, xelq'ara qanun'gha asaslan'ghanda sistémiliq halda xalighanche tutqun qilish qilmishining insaniyetke qashi jinayet bolup hisablinidighanliqini otturigha qoyulghan. Xizmet goruppisining doklatida qoyup bérilishi telep qélin'ghan shexslerning ghayip bolghinigha 6-7 yil bolup qalghan bolsimu, lékin ularning teqdiri téxiche namelum ikenliki körsitilgen. Shundaqla ularning hemmisining derhal qoyup bérilishi telep qilin'ghan.”

Uyghur herikiti teshkilati 30-awghust küni xitay hökümiti teripidin ghayip qiliwétilgen Uyghurlar heqqide mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitidin ghayip qiliwétilgenler üchün éniq jawab we adalet telep qilghan.

Uyghur herikiti teshkilatining re'isi roshen abbas xanim bu heqte radiyomizgha söz qilip, hedisi gülshen abbasningmu ghayib bolghanlarning qatarida ikenlikini, besh yildin buyan hedisining hayat yaki hayat emeslikinimu bilmeydighanliqini bayan qildi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi xelq'ara teshwiqat bölümining mudiri lu'isa gréw (Louisa Greve) xanim bu heqte radiyomizning so'allirigha élixet arqiliq jawab bergen bolup, uningda mundaq déyilgen: “Uyghur rayonidiki yazghuchilar, sodigerler, diniy zatlar, sen'etkarlarni öz ichige alghan her sahediki nurghunlighan kishiler ghayip qiliwétildi. Ularning hemmisi xitay hökümitining ziyankeshlikke uchrighuchilardur. Bügünki ghayip qiliwétilgenler xelq'ara xatire küni, xitay hökümitining Uyghur xelqige yürgüziwatqan wehshiylerche basturush herikitini derhal axirlashturushqa chaqiriq qilidighan kündur.”

Wilyam néy ependi maqaliside, xitay hökümitining b d t organlirining körsetken ispatliri we teleplirige qilche pisent qilmastin, tutqunlarni türme yaki lagérlarda ghayip qiliwétishni dawamlashturiwatqanliqini, bu qilmishlarning xitayning insaniyetke qarshi jinayet ötküzüshni hélihem dawamlashturwatqanliqi toghriliq ispat bilen teminlewatqanliqini körsitip ötken.

U axirda yene mundaq dédi: “Xitay özining xelq'ara jem'iyet teripidin medeniyetlik we tereqqiy qilghan dölet, dep körülüshini ümid qilidu. Halbuki nechche minglghan gunahsz kishilerni ölümge uzatqan xitay hergizmu medeniyetlik dölet bolup sanalmaydu. Buni xitay emeldarliri, shundaqla ziyaliyliri choqum oylishishi kérek. Biz hazir peqet bir konupka arqiliqla dunyaning her qandaq yéridiki kishiler bilen körüsheleydighan yoqiri téxnika dewride yashawatimiz. Halbuki, xitay ghayip qiliwetken tutqunlar toghriliq ularning chet ellerdiki uruq-tughqanliri hélihem xewer alalmaydu. Bu ehwal insaniyetning éghir tragédiyesidur.