“Xitayning on yili. Shinjang” témisidiki tetür teshwiqatta “Uyghurlargha diniy erkinlik bérildi” déyilgen

8-Ayning 27-küni Uyghur aptonom rayonluq partkom uyushturghan “Xitayning on yili: shinjang” dégen témidiki axbarat élan qilish yighinida, aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy, mu'awin sékrétari, teshwiqat bölümining bashliqi jang chünlin qatarliqlar muxbirlarning so'aligha jawab bérip, “Shinjangda diniy étiqad erkinliki siyasiti toluq izchillashturuldi, normal diniy pa'aliyetler qanuniy kapaletke ige boldi, puqralarning diniy étiqad erkinliki hoquqi kapaletke ige boldi” dégen.

Amérikadiki siyasiy közetchi ilshat hesen ependining qarshiche, xitay hökümiti 20 yildin buyan Uyghur qatarliq milletlerge “Diniy esebiylik” qalpiqini kiydürüp, “Térrorchilargha zerbe bériwatimiz” dégen bahane bilen xelq'araning közini boyap, bir yaqtin meschitlerni chéqip, qur'anni köydürüp, xelqni tutup solap milliy qirghinchiliq yürgüzüwatqan bolushigha qarimay, bügünki künde öz muxbirlirini toplap, öz yalghan teshwiqatini dawamlashturghan. Siyasiy közetchi ilshat hesen ependi xitayning yuqiriqi jinayetlirining alliqachan dunyagha pash bolup ketkenlikini, héchkimning uni inkar qilalmaydighanliqini bildürdi.

Bu yil 6-ayning 2-küni, amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén 2021-yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklatini élan qilish yighinida söz qilip, xitayning 2017-yildin bashlap Uyghur we bashqa musulmanlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshni sinaq qilghanliqi, milyondin artuq insanni lagérgha solap, méngisini yuyup, meschitlirini weyran qilghanliqini otturigha qoyghanidi. Amérika xelq'ara diniy erkinlik elchisi rashad hüseyinmu bügünki dunyada ikki döletning, yeni xitay bilen birmining öz xelqige irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini, xitayning yuqiri téxnikiliq teqib-nazaret sistémisini qollinip, Uyghur we bashqa musulmanlarni türme-lagérlarda qiynap, ata-ana bilen balilirini ayriwétip, insaniyetke qarshi éghir jinayet ötküzüwatqanliqini qattiq eyibligenidi.

Jang chünlinning bu axbarat yighinida qilghan “Her milletning étiqad erkinliki bar, din'gha ishinish-ishenmeslik yaki qaysi dinni tallash hoquqi özige mensup” dégendek gepliri xitay kompartiyesining din siyasitide tola tekrarlinidighan quruq gepler bolup, emeliyette shi jinping hoquq tutqandin kéyin xitay kompartiyesi idé'ologiye saheside hakimmutleq orun'gha ötüp, diniy eqidiler uninggha boysunidighan bolup qalghan. Yeni étiqadchilar özining muqeddes emri-meruplirini kompartiyening permanlirigha uyghunlashturushqa mejbur bolghan.

Jang chünlin yene “Étiqadchilar özining diniy pa'aliyet sorunlirida we öyliride normal diniy pa'aliyetlerni qilalaydu” dégen؛ emeliyette xitay hökümiti Uyghur rayonida nechche minglighan meschitlerni chéqip yaki quluplap, ammining öyige xitay kadirlarni qoyup ularning barliq diniy pa'aliyetlirini chekligen. Uyghur musulmanlirining diniy ibadet ishliri hazir tamamen xitay hökümitining nazariti we kontrolluqi astida bolup, meschitlernimu teshwiqat üchün lazim bolghanda achqan, bolmisa taqighan.

Jang chünlinning teshwiqatiche, xitay hökümiti 10 yil mabeynide diniy kitablarni Uyghurche, qazaqche, qirghizche terjime qildurup neshr qilghan؛ meschit, butxana, chérkawlarning shara'itini yaxshilighan. Halbuki, ishlar del buning eksiche bolup, xitay hökümitining qur'an qatarliq diniy kitablarni yighip köydürgenliki, nechche minglighan meschitlerni chaqqanliqi xelq'ara metbu'at we ammiwi taratqularda körsitilgenidi.

Jang chünlinning tonushturushigha qarighanda, xitay hökümiti 10 yildin béri islam dini xadimlirini terbiyeleshke ehmiyet bergen. 2017-Yil 200 milyon yüen ajritip, shinjang islam dini institutining yéngi oqutush rayonini qurghan؛ andin ili, sanji, turpan, xoten qatarliq 8 jayda uning tarmaq institutini qurup, “Bir merkez köp tarmaqliq diniy ma'arip sistémisi” shekillendürgen. Xitay hökümiti bu yerde “Diniy xadimlarni nuqtiliq, pilanliq, qaratmiliq terbiyelesh prinsipi” boyiche terbiyelep ishqa salidiken.

Sherqiy türkistan ölimalar birlikining mu'awin re'isi turghunjan alawidin ependi xitayning on yildin béri bu teshwiqatta dégen ishlirining tamamen eksini qilghanliqini bayan qildi.

Shinjang islam institutining sabiq mudiri, meshhur diniy alim muhemmed salih damolla haji 2018-yilning béshida xitayning “Terbiyelesh merkizi” dep atiwalghan lagérida wapat bolghanidi, uningdin kéyinmu mezkur institutning muderrisliri bir-birlep lagérlargha élip kétilgenliki heqqide xewerler tarqalghan. Turghunjan alawidinning bildürüshiche, 10 yil burunla “Xitay mollisi” abdureqip tömür niyazning qoligha qalghan shinjang islam instituti hazir aliy diniy bilim yurti emes, belki shi jinpingning “Islam dinini xitaychilashturush” siyasiti üchün xizmet qilidighan, shundaqla musulmanlar dunyasining közini boyash üchün tiklep qoyulghan bir teshwiqat ornidin ibaret, xalas.

Bu axbarat élan qilish yighinida ma shingrüy “Islam dinini xitaychilashturush” siyasitide ching turup kéliwatqanliqini éytqan. Jang chünlin gerche bu gepni tilgha almighan bolsimu, xitayning bu siyasetni yenila uzun mezgil dawamlashturidighanliqi éniq iken. Ilshat hesen ependi buni tehlil qilip: “Jang chünlin belkim bu gepning musulmanlar dunyasigha béridighan selbiy tesirini oyliship, tilgha almighan bolushi mumkin. Emma bu, xitayning u siyasettin waz kéchidighanliqini bildürmeydu, u peqet waqitliq taktika” dédi.

Ilshat hesen ependi yene xitayning bu qétimliq axbarat élan qilish yighinida néme üchün diniy siyasetni kötürüp chiqip maxtighanliqining sewebini izahlap: “Musulmanlar dunyasidiki xelqte xitayning jinayitige bolghan tonush kücheydi, xitay belkim bu arqiliq özining obrazini yaxshilashqa urunuwatqan bolushi mumkin, emma bundaq yalghanchiliq xitayning ziyankeshlikige uchrighuchilarning pakitliri aldida aqmaydu,” dédi.