Mutexessisler: “Ley chingdéning prézidéntliqqa saylinishi teywen démokratiyesi we dunya üchün xeyrlik bir netije”

Teywenning igilik hoquqini we musteqilliqini teshebbus qilidighan démokratiye we tereqqiyat partiyesining namzati ley chingdé pirézidéntliqqa saylandi. 2024-Yili 13-yanwar, teybéy, teywen.

Teywenning igilik hoquqini we musteqilliqini teshebbus qilidighan démokratiye we tereqqiyat partiyesining namzati ley chingdé pirézidént saylimida ghelibe qilip, teywenning yéngi nöwetlik pirézidénti boldi. Teywen weziyitini yéqindin közitiwatqan mutexessisler, bu qétimliq saylam netijisining teywen üchün, démokratiye üchün we dunya üchün xeyrlik, emma béyjinggha nisbeten epsuslinarliq bir netije bolghanliqini ilgiri sürmekte.

Roytérs agéntliqining éytishiche, démokratiye we tereqqiyat partiyesining namzati ley chingdé 2024-yili 1-ayning 13-küni ötküzülgen teywen pirézidént saylimida, jem'iy 5 milyon 580 ming béletke, yeni 40.1 Pirsent awazgha ériship, teywenning yéngi nöwetlik pirézidénti bolghan idi.

Ley chingdé ghelibe qilghandin kéyin, shenbe küni kechte ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida u teywen xelqining démokratiye tarixida yéngi sehipining échilghanliqini tekitligen. U mundaq dégen: “Biz démokratiyemizni qanchilik qedirleydighanliqimizni dunyagha körsettuq. Bu bizning tewrenmes wedimiz. Biz qarshilishishni emes, diyalogni teshebbus qilimiz. Teywen herwaqit mustebitlik terepte emes, belki démokratiye terepte turidu.”

Teywen weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqan közetküchiler bilen mutexessislerning köp qismining qarishiche, démokratik we tereqqiyat partiyesining namzati ley chingdéning pirézidént bolup saylinishi, teywenning hazirqi ehwalida chong özgirish peyda qilmaydiken.

AP

Pénsilwaniye shtatliq uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqati institutining sabiq piroféssori, amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq emeldari wilyam daykir (William Duiker), bu saylam teywende bir nechche on yil dawamlashqan ehwalning yene dawamlishishigha türtke bolidighanliqini bildürdi:

“Teywen saylimining netijisige perqliq tereptin qarashqa bolidu. Teywenning yéngidin saylan'ghan prézidénti ley chingdénining yene bir ismi wilyam ley bolup, men uni shu ismi bilen ataymen. Wilyam ley saylamda eng köp béletke érishti, we teywenning pirézidénti bolup saylandi. Yene bir tereptin, u köp sanliq béletke érishelmidi. Qalghan ikki kandidat saylamda omumiy béletning texminen 60 pirsentige érishti. Yéngi pirézidént teywen yéngi parlaméntining qurulmisi sewebidin bezi siyasetliride bir az qarshiliqqa duch kélidu, dep oylaymen. Omumen qilip éytqanda, bu saylam teywende bir nechche on yil dawamlashqan ehwalning yene dawamlishidighanliqidin dérek béridu. Teywendiki ahalilerning xitay chong quruqluqigha bolghan omumiy pozitsiyesi we salahiyet tuyghusi yiraqlashti. Teywen xelqi özini ‛xitay‚ (junggoluq) emes, belki ‛teywenlik‚ dep qaraydu. Bu saylam bu yüzlinishning dawami we ipadisidur. Wilyam ley özining béyjing hökümetni yaxshi körmeydighanliqini hemde teywenning chong quruqluq bilen birlishishini ilgiri sürüsh arzusining yoqluqini ochuq bildürdi. Éniqki, saylamning netijisi béyjinggha nisbeten epsuslinarliq bolup, bu ehwal teywen boghuzida téximu jiddiylik peyda qilidu. Méningche, nurghun közetküchiler, jümlidin menmu saylamning netijisi teywen boghuzidiki jiddiylikni yenimu kücheytiwétishi mumkin, dep oylaymen. Teywen boghuzida buningdin kéyin xitayning herbiy heriketliri köpiyishi mumkin.”

Teywen weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqan bir qisim közetküchiler bilen mutexessisler, saylamning netijisi seweblik teywen boghuzidiki weziyet téximu jiddiylishishi, xitayning herbiy heriketliri téximu köpiyishi mumkin, dep qarimaqta iken.

Halbuki, amérikadiki xitay analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu ping (胡平) ependining qarishiche, xitay we teywen munasiwetliride chong özgirish bolmaydiken. U teywendiki saylamning chong quruqluq xelqige zor ilham bolidighanliqini ilgiri sürdi.

AP

“Teywendiki saylamning netijisi teywenning alliqachan bir qeder piship yétilgen we muqim démokratik jem'iyet ikenlikini ispatlidi. Bu saylamda, démokratiye we tereqqiyat partiyesining namzati ley chingdé pirézidént bolup saylandi. Emma teywenning hazirqi ehwalida chong özgirish bolmaydu. Omumen qilip éytqanda, xitayning teywen'ge küch ishlitishi mumkin emes, chong kölemlik herbiy manéwirlarning bolushi natayin. Qandaqla bolmisun, kichik özgirishler, kichik ishlar yüz bérishi mumkin. Elwette, u ma yingjyu dewrige qarighanda xitay-teywen munasiwetliri téximu téximu soghuq bolidu. Eger chong özgirish boldi dégen teqdirdimu, urush bolushi natayin. Yeni urush bolush éhtimali yoq. Teywendiki saylamgha kelsek, bu chong quruqluq xelqige zor ilham bolidu, chünki ular teywenning démokratiyeni yolgha qoyghanliqini köridu. Biz némishqa chong quruqluqta démokratiye yürgüzelmeymiz, dep özidin soraydu? shunglashqa, saylam mezgilide, bolupmu bélet tashlash we béletlerni sanash jeryanida, xitay intérnétni ilgirikige qarighanda téximu qattiq kontrol qildi, xitay kompartiyesi teywen démokratiyesining chong quruqluqni téximu köp ilhamlandurushi we righbetlendürüshidin ensiridi”.

Melum bolushiche, bu saylamda teywende ma'ash ösüshining asta bolushi, turalghu tennerxining yuqiri bolushi, tok yétishmeslik qatarliq mesililer talash-tartish nuqtisigha aylan'ghan. Teywen xelqi, bolupmu yashlar yéngi pirézidénti bolghan ley chingdédin bu mesililerni hel qilishni ümid qilidiken.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti doktor erkin ekrem bu heqte söz qilip, ley chingdéning parlamént ezalirining sani sewebidin bezi siyasetliride bir az qarshiliqqa duch kelsimu, omumen qilip éytqanda uning siyasiy, iqtisadiy we diplomatik jehetlerde muweppeqiyetlik qedem alghanliqini alahide tilgha aldi.

Chet'el hökümetliri yéngidin pirézidéntliqqa saylan'ghan ley chingdéni tebriklep, bu qétimliq saylamni “Teywen démokratiyesining bir delili” dep teripleshmekte.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesenmu bu qarashtiki kishilerdin biri bolup, bu heqtiki köz qarshini mundaq sherhiylidi: “Teywen démokratiye we tereqqiyat partiyesining namzati léy chingdéning pirézidént saylimida ghelibe qilip, teywenning yéngi pirézidénti bolushi, Uyghurlar üchün bir xosh xewer we yaxshi bir purset”.

Wilyam daykir, teywendiki saylam netijisi, shi jinpingning “Küchlük we hoquq merkezleshken hakimiyetler, xitay siyasiy medeniyitining yadroluq tarixiy alahidiliki” dégen teshebbusining xataliqini körsitip berdi, dédi. Uning qarishiche, gerche shi jinping mustebit hakimiyetning xitay tarixida köp uchraydighan alahidilik ikenlikini tekitlisimu, emma teywen xelqining öz rehberlirini erkin we démokratik usulda sayliyalishi, xitay medeniyiti bilen démokratiyening maslishalaydighanliqini körsitip béridiken.