“Teywen siyasiti qanun layihesi” hemde xirisqa tolghan amérika-xitay munasiwiti

Yéqinqi mezgilde amérika-xitay munasiwitide körülüwatqan eng chong özgirish ikki terep otturisidiki “Dostluq” ning tedrijiy halda “Düshmenlik” ke qarap özgirishi hemde buning nöwette asasiy jehettin muqimlashqan diplomatiye ramkisigha aylan'ghanliqi, dep qariliwatqanliqi melum. Bolupmu xitay hökümitining özige qoshna déngiz tewelikide, jümlidin teywen boghuzida ashkara halda herbiy ighwagerchilik qilishi hemde buni özlirining tinch okyandiki menpe'etlirige qilin'ghan xiris we tehdit, dep chüshiniwatqan amérika hökümiti oxshimighan shekillerde buninggha qarshi charilerni élishqa bashlidi. Xitay terep özining herbiy küch arqiliq teywenni ishghal qilidighanliqini pesh qilishqa bashlash bilen birge amérika hökümitini bu ishqa inkas qayturmasliqqa chaqirdi. Bolupmu amérika prézidénti jow baydén bilen xitay re'isi shi jinpingning iyuldiki ikki sa'etlik téléfon söhbitidin kéyin xitay tashqi ishlar ministirliqi bu heqte bayanat élan qilip: “Amérika hökümiti shuni untumasliqi kérekki, chet'el küchlirining herqandaq shekilde teywen'ge qol tiqishi ot bilen oynashqanliqqa barawer. Otni kim tutsa shuning qoli köyidu” déyish arqiliq biwasite amérika hökümitige tehdit salghanidi. Aridin uzun ötmey amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi xanim xitay hökümitining qattiq heywe körsitishige qarimastin teywende ziyarette boldi.

Shu qétimliq ziyarettin kéyin amérika hökümet xadimlirining teywen ziyariti oxshimighan kölemde otturigha chiqishqa bashlidi. Xitay hökümitining buninggha qarshi bayanlirimu oxshimighan kölemde ewjige chiqip, ularning nishani teywenni ishghal qilish bilenla toxtap qalmaydighanliqi, buning arqisida amérikaning ornini bésip dunyadiki birinchi nomurluq küchke aylinishtek bir niyetning yoshurun'ghanliqini tedrijiy ashkara qilishqa bashlidi. Amérika kéngesh palatasining ezasi lindséy gram (Lindsey Graham) bu xil ré'alliq heqqide söz qilghanda “Biz teywen mesilisige kelgende özimizning démokratiyeni himaye qilidighan hemde kommunizmgha qarshi turidighan meydanimizni ashkara ipadilishimiz kérek. Biz xitaygha qanche yol qoysaq xeter shunche zoriyidu” déyish arqiliq nöwette xitaygha qattiq qol bolushning zörürlükini sherhlep ötti. Kéngesh palata ezasi bob ménendéz (Bob Menendez) bolsa bu heqtiki meydanini téximu éniq ipadilep: “Hazirqidek xitay tehditi éship bériwatqan ehwalda teywenning démokratiyesi, shuningdek bizning dölet bixeterlikimiz meyli herbiy, iqtisadiy, diplomatiye yaki qimmet qarishi jehettin bolsun birdek xirisqa duch kéliwatidu. Bundaq ehwalda bizning teywenni himaye qilishimiz bekmu istratégiyelik qimmetke ige” dep körsetti. Shundaqla buningdiki eng muhim bir qedemning téxiche muzakire basquchida turuwatqan “Teywen siyasiti qanun layihesi” ni maqulluqtin ötküzüsh ikenlikini tekitlidi.

Amérika hökümitining yuqiri qatlimidiki “Teywen siyasiti qanun layihesi” ni maqullash chuqanliri yene bir yaqtin alghanda xitay hökümitige yollan'ghan ochuq uchur dep qariliwatqan bolup “Rusiyening izidin méngip teywen'ge hujum qilinsa rusiye ukra'inada uchrighan aqiwetke xitaymu oxshashla uchraydu” dégen menide iken. Chünki bu qanun layihesi maqullansa amérika hökümiti kelgüsi töt yilda teywenni besh milyard amérika dollirigha yéqin “Bixeterlik yardem meblighi” bilen temin étidiken. Shuning bilen birge teywenni xuddi isra'iliye, yaponiye, jenubiy koréyege oxshash “NATO Gha eza bolmighan ittipaqdashlar” gha aylanduridiken. Bundaq bolghanda teywen diplomatiye we herbiy qoral-yaraq jehette amérika hökümitining biwasite yardimige ériship, uning wekillik derijisi we igilik hoquqi mesilisi küntertipke chiqidiken. Bu heqte söz bolghanda washin'gton shehiridiki eng chong aqillar merkezlirining biri bolghan “Atlantik kéngishi” ning tetqiqatchisi jon kalwér (John Culver) bu qanun layihesining amérika-teywen munasiwitidiki yéngi namayende süpitide otturigha chiqidighanliqini alahide tekitleydu.

“Xitay hökümitining meydanidin élip éytqanda ularning (awam palata) re'isi ziyaretke kelgenning aldi-keynidiki inkasigha qarisaqla bu qétimqi qanun layihesining buninggha qarita otturigha qoyuluwatqanliqini körüwélish qiyin emes. Yene kélip bu qanun layihesige <teywen> dégen nam ishlitilgen. Mushuning özila amérika tewesidiki baj töligüchilerning meblighi amérika bilen hemkarliq munasiwitide bolup kelgüchilerge herbiy qoral-yaraq we maddiy eshya bilen temin étishke serp qilinidighanliqi, buninggha kishilerning razimenlik bilen qaraydighanliqini körsitidu. Bu qanun layihesi boyiche bolghanda teywen ismi yaki jismi yoq bir rayon'gha aylinip qalmaydu, eksiche amérika uninggha ghemxorluq qilidu. Shuning bilen birge teywenni NATO gha eza bolmighan asasliq ittipaqdashlarning biri qilip chiqidu.”

Amérika-xitay munasiwitide körülgen özgirishlerning eng yéngi tereqqiyati amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi xanim teywende ziyarette bolghandin kéyin teywen boghuzida körüldi. “Nensiy pélosining ayropilanini étip chüshürüwétish” heqqide xéli baldurla jar sélin'ghan bolsimu, xitay armiyesining ashu ziyarettin kéyin teywen boghuzida herbiy qorallarni, jümlidin rakétalarni étip herbiy manéwir qilishi buningdiki bir tipik hadise boldi. Xitay hökümiti teywen mesiliside barghanséri ezweylep kétiwatqanda, bolupmu ottura basquchtiki noyabir saylimida jumhuriyetchilerning awam we kéngesh palatalirida üstünlük qazinishi emelge éship qalsa teywen'ge mayil bolghan yéngi qanun layihesining maqullinishi éhtimalgha tolimu yéqin iken. Chünki nensiy pélosi xanimning teywen ziyariti mahiyette béyjing bilen washin'gton otturisidiki öz'ara ishenchning nölge chüshüp qalghanliqining eng janliq ipadisi iken. Bu heqte söz bolghanda jon kalwér mundaq deydu.

“Hazirqi mesile emeliyette köp qirliq sahelerge chétilidu. Chünki rastini éytqanda bu yerde xitayni herbiy küchni ishqa sélishqa mejburlighudek héchqandaq tehdit mewjut emes. Yawuzlarche düshmenlik yaki ghayet zor sandiki kishilerning ölüp kétishi dégenler hazir otturigha chiqqini yoq. Bularning hemmisi ötmüshte körülgen hadisilerdur. Xitay terepni alsaq ular eslide özlirining herbiy ighwagerchilik tarixidiki wiyétnamgha, hindistan'gha, shimaliy koréyege esker chiqarghanliqi we u jayda néme bolghanliqini yadigha alsila buningdin yéterlik sawaqqa ége bolalaydu. Bundaq ehwalda amérika hökümitining özige hemkarlashquchi boluwatqan teywen üchün bundaq bir qanun layihisini tüzüp chiqishi köp tereplerning diqqitini qozghaydu. Teywenning özini alsaq ular démokratik saylam arqiliq teywenning hakimiyet sistémisini berpa qilip chiqti. Ular birkimge tehditmu salghini yoq. Yene bir yaqtin alghanda xitayning hazirqi ehwalini dengsep köridighan bolsaq ularning amérika yaki teywen'ge tehdit sélip herbiy küch ishletküdek, shuningdek bu arqiliq özlirige paydiliq birer chong weziyetni yaratqudek iqtidarimu yoq.”

“Jenubiy xitay seher géziti” ning bu heqtiki obzor maqaliside körsitilishiche, nöwette bir qisim analizchilar bu qanun layihesi maqullinip qalsa buning amérika-xitay munasiwitide üzül-késil “Qol yuyuwétish” weziyitining kélip chiqishigha seweb bolushi mumkin, dep qarimaqta iken. Bolupmu xitay kompartiyesining 20-qurultiyida shi jinping yene bir nöwetlik “Aliy rehber” dep élan qilin'ghanda bundaq bir qanun layihesi otturigha chiqsa shübhisizki xitay buningdin bekmu xapa bolushi éniq iken. Bu bolsa ikki terep munasiwitini téximu jiddiyleshtürüwétidiken. Bu heqte söz bolghanda jon kalwér nöwettiki ré'alliqni bahalash toghra kelse amérika meyli qaysila jehettin alghanda yenila üstünlükni igileydu, dep qaraydighanliqini tekitleydu.

 “Xitayning hazir qiliwatqanliri özlirining herbiy küchini köz-köz qilish emes. 2014-Yilidin bashlap ular jenubiy xitay déngizida sün'iy arallarni berpa qilip nurghun sandiki herbiy eslihelerni ornatti. 2019-Yilidin kéyin bolsa bu xildiki herbiy orunlashturush hindistan chégrasida körülüshke bashlidi. Ular bu jayda herbiy qisimlarni we herbiy qurulushlarni kéngeytti؛ talash-tartish qiliniwatqan térritoriyede zorluq bilen charlash meshghulati qildi. Kéyin bérip hindistan armiyesi bilen tutushup baqti we eskerlerning ölüm weqesi kélip chiqti. Xitay eslide ene shu weqelerni nezerge alghan halda hazirqi teywen boghuzida ewjige chiqiwatqan kirizista sawaqlar boyiche ish körüshi kérek idi. Chünki hazir héchqaysi ehwal ilgirikige oxshimaydu. Xitay armiyesi hazir ilgirikige oxshimaydu, amérika armiyesimu ilgirikige oxshimaydu. Ikki terepning munasiwitimu ilgirikige oxshimaydu. Mundaqche alghanda ikki terep 2017-yilidin bashlap qarshi terepni asasiy düshmen, dep tonup boldi. Amérika hazir iqtisad, tamozhna béji, iqtisadiy jaza, teywen'ge qoral sétip bérish dégen sahelerde rawurus qedem élipla qalmastin yene xitayning qoshnilirini herbiy xirajetni ashurushqa righbetlendürüsh qatarliqlarni bir yerge élip bardi. Téximu muhimi teywen toluq démokratiye toluq emelge éshiwatqan bir rayon bolup, u jaydiki ahalining köp qismi xitayche shekildiki ichki urush yaki <birlikke keltürüsh> sho'arigha qiziqmaydu. Bolupmu xitay kompartiyesi bashlap méngiwatqan xitay hökümitining rehberlikide shundaq bolushini téximu xalimaydu.”

Melum bolushiche, “Teywen siyasiti qanun layihesi” ni maqullash heqqidiki chuqanlargha egiship xitay terepning inkasimu “Qattiq” xaraktér élishqa yüzlenmektiken. Bolupmu putinni izchil qollap kéliwatqan shi jinpingning her jehette uning izidin méngish éhtimalliqimu yoq emesken. Xitay dölet mudapi'e ministiri wéy féngxé amérika dölet mudapi'e ministiri loyd astin (Lloyd Austin) bilen bolghan yéqinqi söhbette “Teywende urush bashlashtin héchqandaq nerse bizni tosup qalalmaydu” dégen bolup, beziler mushu halgha qarap “Shi jinping qaytidin hoquqni qolgha alsa ‍özining nopuzini ashurush ‍üchün <teywenni birlikke keltürüsh> namida tajawuzchiliq urushini bashlishi mumkin” dep qarimaqtiken.