Teywenlik istudéntlarning “Shinjang sepiri” teywenlik musteqilchilerning diqqitini qozghidi

Shinjang teywen ikki jaydiki aliy mektep oqughuchiliri künes nahiyesi narat baziri ulastay charwichiliq meydani bashlan'ghuch mektipide chüshken xatire süret. 2023-Yili 10-iyul, narat

“Xitay xewer agéntliqi tori” ning xewiridin melum bolushiche, iyul éyining bashlirida, teywen wéykér ammiwi parawanliq herikiti jem'iyitining qurghuchisi ju yongshiyangning (朱永祥) teshkillishi bilen Uyghur diyarida atalmish shinjang sepiri _ “Shinjang we teywen aliy mektep oqughuchilirining shinjang sayahiti” pa'aliyiti élip bérilghan.

Xewerde körsitilishiche, atalmish “Shinjang sepiri _shinjang we teywen aliy mektep oqughuchilirining shinjang sayahiti” pa'aliyiti Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti teywen ishliri ishxanisining orunlashturushi bilen teshkillen'gen. Igilinishiche, 11-iyuldin bashlap élip bérilghan bu pa'aliyetke teywen uniwérsitétining 17 neper oqughuchisi bilen shinjang pédagogika uniwérsitétining 6 neper oqughuchisi qatnashqan bolup, pa'aliyet jem'iy 10 kün dawamlishidiken.

Xitay teywenni eyweshke keltürüshke we uni qoshuwélishqa urunup kéliwatqan mushundaq weziyette, Uyghur diyarida atalmish “Shinjang sepiri _ “Shinjang we teywen aliy mektep oqughuchilirining shinjang sayahiti” pa'aliyitining élip bérilishi, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini eyiblep kéliwatqan we Uyghurlarning musteqilliq kürishini yéqindin qollap kéliwatqan teywenlik bir qisim musteqilchilerning diqqitini qozghidi.

Teywen sherqiy türkistan jem'iyitining (TETA) re'isi, adwokat xé chawdong (何朝栋) ependi radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U xitayning nöwette teywendiki bir qisim Uyghur weziyitidin melumatsiz oqughuchilardin paydilinip, Uyghur qirghinchiliqini yoshurup, uni perdazlap körsitishke urunuwatqanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Ötken yili 27-dékabir küni, xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi asiya döletlirining ichide birinchi bolup teywen parlaméntida resmiy yosunda Uyghur irqiy qirghinchiliqi dep maqullandi. Men buning ehmiyiti we tesir küchini nahayiti zor dep oylaymen. Emma körüwélishqa boliduki, xitay hökümiti türlük teshwiqat usuli arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshuruwatidu . Wahalenki, yéqinqi yillardin buyan, teywendiki bir qisim xelq xitayning Uyghur rayonidiki Uyghurlarni lagérlargha keng kölemlik halda tutqun qilishi heqqidiki ehwallardin, axbarat wasitiliri arqiliq melum derijide xewerdar bolup turuwatidu . Elwette, weziyet we axbarat xewerlirige qiziqmaydighan, xewer-uchurlarni dawamliq körüp turmaydighan kishiler, jümlidin oqughuchilar weziyettin xewersiz bolghachqa asanla xitayning oyunigha aldinip kétidu.”

Xewerde éytilishiche, pa'aliyet jeryanida bu sayahet ömikidiki aliy mektep oqughuchiliri nuqtiliq halda ürümchi nahiyesi, bortala oblasti we ili oblastlirida bashlan'ghuch mekteplerni ékskursiye qilish, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” ma'arip merkizini körgezme qilish, shundaqla birleshme köngül échish sen'et pa'aliyiti we ikki rayondiki oqughuchilar arisida söhbet, öz'ara pikir almashturush pa'aliyetliri élip barghan. Teywenlik aliy mektep oqughuchiliri shinjangdiki her millet xelqining inaq-ittipaqliq ichide ortaq halda qolgha keltürülgen tereqqiyat we muweppeqiyetlirige bolghan qayilliqini bildürgen. Shuning birge yene, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki az sanliq milletlerning tili we örp-aditige warisliq qilish we qoghdashqa intayin ehmiyet bergenlikini tilgha élip, teywenning buningdin örnek élishi we öginishi kéreklikini tekitligen. Halbuki, teywenliklerning mutleq köp qismining teywen bilen xitayni oxshimighan ikki dölet, dep qaraydighanliqi melum.

Teywen chünshen neshriyatining tehriri ju'ang rüyli (莊瑞琍) xanimmu teywen, xongkong, xitay we Uyghur mesilisige bolghan oy-pikirlirini we köz qarashlirini radiyo anglighuchilirimiz bilen ortaqlashti:

 “Teywen, xongkong, Uyghurlarning xitay bilen bolghan munasiwitide perqliq mesililer bolsimu, kélip chiqiwatqan aqiwetlerde oxshashliqlar mewjut. Emma bizning erkinlik, musteqilliqqa érishishtin ibaret ortaq arzuyimiz bar. Shunga biz we chet'elde yashawatqan Uyghurlar, Uyghur ziyaliylar qoshuni xitay bilen bolghan munasiwitimizdiki perqler arisidin ortaq nishan tépip, yüz bériwatqan mesililerge ümidwarliq bilen qarap, bir-birimizni etrapliq chüshinishni chongqurlashturushimiz kérek.”

“Xitay xewerliri tori” da éytilishiche, Uyghur rayoni we teywendiki aliy mektep oqughuchiliri Uyghur diyarining ésil tarix we medeniyetke ige, güzel tebi'iy menzirilerge bay makan ikenlikini, shuning bilen birge yene, her millet millet xelqining tolimu méhmandost, ittipaq we dostane ikenlikini teripleshken.

Adwokat xé chawdong ependi ziyaret dawamida, teywenning eyni chaghdiki qolgha keltürgen musteqilliqining asan'gha toxtimighanliqini, gerche hazir xitay hökümiti her xil wasite we teshwiqat oyunliri qollansimu, emma teywen xelqining özlirining démokratik musteqilliq qurulmisini barliq küchi bilen qoghdap qalidighanliqini bildürdi. U yene xongkong Uyghurlar mesilisi heqqidimu oy-pikirlirini otturigha qoyup mundaq dédi:

“Sherqiy türkistanni élip éytsaq, ular uzundin buyan xitayning hökümranliqi we kontrolluqi astida yashawatidu. Yéqinda yaponiyelik bir tetqiqatchining <xitayning 70 yilliq mustemlikisidiki shinjang> namliq kitabi teywende neshr qilindi. Bu kitabta, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzgen mustebit hökümranliqining qandaq ikenliki sözlen'gen. Xongkongni élip éytsaq, xitay hökümiti 1997-yili xongkongning dölet tüzülmisi 50 yil özgermeydu dep wede bergen bolsimu, emma hazir weziyet pütünley bashqiche bolup, xongkongda erkinliktin söz échish mumkin emes. Biraq men ishinimenki, biz hergizmu xitayning kontrol qilishigha yol qoymaymiz. Elwette, teywendimu bir qisim xitayperesler mewjut. Xitay özining rezil niyitini niqablap, ularni özliri bilen bir yolda mangghuzushqa urunuwatidu . Yighip éytqanda, xitayning meqsiti teywen'ge tajawuz qilishtur. Meyli Uyghur, xongkong yaki teywen bolsun hemmisi belgilik éghir bedellerni tölidi. Hazir amérika we yawropa döletlirimu xitayning tinchliq bilen qed kötürüsh emes, belki dunyaning xojisi bolush gherizini tonup yetti. Yeni, xitayning teywendin waz kechmeydighini éniq. Men mushu pursette Uyghurlargha shuni démekchimenki, teywende nurghun teywenlikler Uyghurlarni qollaydu, ular bilen bir septe turidu. Shunga men Uyghurlarning hergiz chüshkünleshmey, xitaygha qarshi dawamliq küresh qilishini ümid qilimen.”

Derweqe, xelq'ara taratqularda nöwette xitayning teywenni “Perez qilin'ghandinmu téz” waqitta ishghal qilishqa urunuwatqanliqi, shundaqla, xitayning teywen'ge tajawuz qilish éhtimalliqining barghanséri yuqiri boluwatqanliqi ashkara bolmaqta.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependimu bu heqte öz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti.

Diqqet qozghaydighan yene bir nuqta shuki, bu qétim atalmish “Shinjang sepiri _ “Shinjang we teywen aliy mektep oqughuchilirining shinjang sayahiti” pa'aliyitini teshkilligen teywen wéykér ammiwi parawanliq herikiti jem'iyitining qurghuchisi ju yongshiyang bundin bir yil ilgiri jinsiy parakendichilik weqesige chétilghan shexs iken. Teywenning “ettoday” xewer torining 2022-yili 4-awghusttiki xewiride bu toghruluq tepsiliy melumat bérilgeniken.