Kelgüsi teywende jaza lagérlirining qurulushi mumkinmu?

Xitay hökümitining lagérdiki Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish qilmishigha toghriliq ishlen'gen karton.

Teywen saylimidin ilgiri élip bérilghan xitayning herbiy manéwiri, siyasiy we diplomatiye sahesidiki küchlük tehditlirige qarimay, teywen démokratiye we tereqqiyat partiyesining pirézidént namzati ley chingdé 13-yanwar ötküzülgen saylamda besh yérim milyondin artuq kishining awaz bérishi bilen teywenning yéngi nöwetlik pirézidénti bolup saylan'ghan. Gherb metbu'atliri “Démokratiyening büyük ghelibisi” , “Xitay mustebit hakimiyitining yüzige urulghan bir shapilaq” dégendek ibariler bilen bu qétimqi saylam netijisini tebrikleshken.

Halbuki, teywen ziyaliylirining ilgiri sürüshiche, hazirqidek murekkep xelq'ara weziyette, bu “Démokratiyening büyük ghelibisi” toluq kapaletke ige emesken. Aldimizdiki 10 yilda, Uyghur rayonidiki jaza lagérlirigha oxshaydighan lagérlar teywendimu qurulup, milyonlighan kishiler we yene qanche milyonlighan teywenlik balilar lagérlargha qamilip, kommunist xitay mustebit hakimiyitining insan qélipidin chiqqan xorlash, ménge yuyush jazalirigha mehkum bolushi mumkin iken.

Bu qarashni teywen ziyaliysi jéng jéngbing yéqinda “Teywen xewerliri” gézitide élan qilghan “Teywen 2033-yili alliqachan gulag ariligha aylinip qélishi mumkin” namliq maqaliside ilgiri sürgen. “Firansiye awazi radiyosi” 14-yanwar bu xususta élan qilghan xewiride, teywenliklerning teshwishlirini ashkarilap bergen mezkur maqalining küchlük bir agahlandurush signali süpitide kishilerning diqqitini tartqanliqini eskertken.

Bu xil qarashning ré'alliqqa tamamen uyghunluqini tilgha alghan gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining bayan qilishiche, xitay kommunistliri özlirining qandaq bir mustebit hakimiyet bolghanliqlirini sherqiy türkistan we tibetni bésiwalghandin kéyinki 70 yildin artuq bir zamanda yolgha qoyghan siyasetliri hemde xongkongdiki basturushliri arqiliq ispatlap bergen bolup, bu teywenliklerning ders élishigha erziydighan bir pakit iken.

Mezkur maqalining muqeddimiside gulag heqqide mundaq melumatlargha orun bérilgen:

1813-Yili rusiye impératori aliksandirIning minglighan eskerliri napalé'onning eskerlirini qoghlap parizhgha qeder bésip kirgen chaghlirida, bu jaydiki démokratiye, tereqqiyat we güllinishlerdin heyran qalidu. Ular namrat moskwagha qaytip kelgende, gherbning asasiy qanunlirigha bolghan intilishliri küchiyip, siyasiy islahat chuqanlirini yangritishqa bashlaydu. Char padishah aliksandérI gherb démokratiyesining temini tétip qalghan bu eskerlerni öz hakimiyiti üchün xewp hés qilip, herbiy qomandanlar we générallarni öltürüp, esker-chériklerni jaza lagérlirigha qamap, idiyesini tazilaydu.

Oxshashla 1945-yili stalin armiyesi hitlérning qalduq qoshunlirini bérlin'gha qeder qoghlap kelgende, rus eskerliri gherb medeniyitidiki güllinish we tereqqiyatlarni körüp hang-tang qalidu we chöchüydu. Ular bérlinda bir mezgil turup yurtlirigha qaytqanda, stalin sibiriyede gulag arallirini qurup, közi échilip oyghan'ghan bu eskerlerning insaniy tebi'itini özgertishke bashlaydu.

Maw zédung 1950-yili “Topilangchilarni basturush herikiti” qozghap, 2 milyon'gha yéqin gomindangchilarni qirip tashlaydu. 1955-1957-Yilliri yene bir qétim tazilash herikiti élip bérip, 1 milyon insanni jyang jyéshigha chétip öltüridu.

Shi jinping 2014-yili Uyghur rayonida “Qayta terbiyelesh” lagérlirini qurushni bashlap, 2017-yili tutqunlar ewjige chiqqanda 1 milyondin artuq Uyghurni solaydu. Tutqunlargha qarita haqaretlesh, ach qoyush, yalghuz qoyup qiynash, urush, qiyin-qistaq, uzun muddetlik qamaq jazasi, ghayib qiliwétish, ölüm jazasi ijra qilish qatarliq jazalash usullirini qollinidu.

Teywen döletlik yünlin pen-téxnika uniwérsitétining piroféssori jéng jéngbing “Teywen 2033-yili alliqachan gulag ariligha aylinip qélishi mumkin” namliq maqaliside bayan qilishiche, teywenning “Gulag arili” gha aylinip qélishigha töwendiki amillar seweb bolidiken:

Biri, xitayning teywenni siyasiy tüzülme jehette özlirige ‛tehdit‚ dep qarishi؛ ikkinchidin, xitayning herbiy jehettin dawamliq küchiyishi؛ üchinchidin, shi jinpingning aldimizdiki 10 yilda teywenni choqum boy sundurush iradisi؛ tötinchidin, xelq'aradiki urushlar we toqunushlarning yenimu kéngiyishi.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning qarishiche, xitayning teywenni bésiwalghandin kéyin jaza lagérlirini qurushidin gumanlinishning hajiti yoqken. Xitay hetta ottura asiya döletlirigimu köz tikiwatqan bolup, bu döletlermu kelgüside jaza lagérlirining temini tétishi mumkin iken.

Maqalide ilgiri sürülüshiche, eger teywen boysundurulghan teqdirde, héchbolmisa töwendikidek 4 xil paji'e yüz bérishi mumkin iken:

1. Teslim bolghan eskerler we yerlik ahalilerdin birqanche milyon kishi shepqetsizlerche qirip tashlinidiken, maw zédung 50-yillarda qollan'ghan öltürüsh usulini shi jinping emdi teywenliklerge tedbiqlaydiken.

2. Teywen boysundurulghandin kéyin, amérika, yaponiye, awstraliye bilen xitay otturisidiki toqunush keskinlishidiken. Bu chaghda xitay hakimiyiti milyon kishilik armiyesini zor derijide kéngeytip, 50-yillarda qollan'ghan “Shimaliy koréye (chawshyen) ge yardem bérip, amérika jahan'girlikige qarshi turush” taktikisini qollinip, “Teywen pida'iylar qoshuni” ni qurup chiqidiken. Xitaygha qarshi urushni xalimighan, tinchliqperwer teywenliklerdin nurghunlighan yashlar emdi öz wetini üchün emes, xitay üchün urushqa qatniship ölüshke mejbur bolidiken.

3. Xitay teywende Uyghur rayonida qurghan'gha oxshash jaza lagérlirini keng kölemde qurup, milyonlighan teywenliklerni qamaydiken. Biraq xitaygha qarighanda yaponlar we amérikaliqlarning medeniyitige téximu yéqin bolghan teywenliklerge qollinidighan basturush usullirining wehshiylik derijisi téximu éship baridiken, teywenliklerni téximu ilghar bolghan zamaniwiy jaza tedbirliri bilen qiynap özgertidiken

4. Balilar lagérliri teywende keng kölemde qurulidiken. Bu balilar lagérliri “Yéngi gulag arili” dep atilidighan teywenning özgiche bir alahidiliki bolup qalidiken. Xuddi Uyghur baliliri we tibet balilirining méngisini yughandek, shi jinping hakimiyiti teywenliklerni tüptin özgertishni, ularning perzentlirini özgertishtin bashlaydiken. Bu balilar qizil kitablarni oqush, shi jinpingning idiyesini öginish, kompartiyeni yaxshi körüsh, ata-anisini öch körüsh, erkinlik we démokratiyeni ret qilishni özleshtürüp, mangqurtlishishqa mejburlinidiken.

Gheyur qurban ependi sözide yene barghanséri köp teywenliklerning Uyghurlar, tibetler we xongkongluqlarning körüwatqan künliridin ibret élip, xitay hakimiyitining tehditlirini barghanséri chongqur tonup yétiwatqanliqini, ley chingdéning bu qétimqi saylamda ghelibe qilghanliqining buning roshen bir misali ikenlikini tekitlidi.

Aptor maqaliside, yuqiriqidek paji'elerning aldini élishning birdin bir charisini “Amérika, yaponiye, awstraliye qatarliq dost döletler bilen birliship, xitayning tajawuzigha taqabil turush” dep qarighan. U sözide, xitaygha qarshi buningdin bashqa bir yolni tutqanda, mesilen xitaygha teslim bolghanda yaki xitay bilen tinchliq kélishimi imzalighanda, bügünki tinch, xatirjem, démokratik teywen mewjutluqini yoqitipla qalmastin, belki bu yerde qéchip qutulghili bolmaydighan “Yéngi gulag taqim arili” peyda bolidighanliqini tekitligen.