“Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ikki jumhuriyetni xatirilesh yighini ötküzdi

2019-Yili qurulghan “Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ning bashliqi adwokat xé chawdong ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, 15-noyabir yekshenbe küni teywen uniwérsitétida ötküzülgen “Uyghur tarixidiki ikki sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh söhbet yighini” heqqide melumat berdi.

Xé chawdong ependi yighinning néme üchün 15-noyabir küni échilghanliqi heqqide mundaq dédi؛ “Bu yighinni néme üchün bu kün'ge orunlashturushimizning sewebige kelsek, 1933-yili12-noyabir we 1944-yili 12-noyabir küni sherqiy türkistanda ikki qétim musteqil jumhuriyet qurulghan. Undin bashqa dunya Uyghur qurultiyimu 13-14-noyabir künliri yilliq xulase yighini échip muhim qararlarni aldi. Shunga biz ‛teywen sherqiy türkistan jem'iyiti‚ dunya Uyghur qurultiyigha mas qedemde teywende ikki jumhuriyetni xatirilesh söhbet yighini uyushturduq.”

Xé chawdong ependining bildürüshiche, 15-noyabir teywen uniwérsitétida ötküzülgen mezkur söhbet yighinida, teywen siyasiy uniwérsitétining dotsénti li fu jung, teywen dölet idare qilish tetqiqat orginining hey'iti proféssor dong liwén, herbiy ishlar sehipisi yazghuchisi lo sibing qatarliq ücheylen sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide doklat bergen.

Xé chawdong ependi yene söhbet yighinidiki doklatlar mezmuni we munazire qilin'ghan témilar heqqide toxtaldi.

Uning bildürüshiche, mezkur söhbette xitay “Shinjang”, yeni “Yéngi chégra” dep atiwalghan, sherqiy türkistannning xitay déginidek “Ezeldin xitay dölitining ayrilmas qismi” emes belki bésiwélin'ghan zémin ikenliki we bu ikki jumhuriyetning qisqa muddet ichide yiqilishigha seweb bolghan tarixiy amillar asasliq munazire témisi bolghan.

Xé chawdong mundaq dédi: “Sherqiy türkistanda qurulghan ikki musteqil jumhuriyetning hakimiyet tutqun waqti qisqa boldi. Ular qudretlik küchlerning tesiri we cheklimisige uchridi. Yeni sowét ittipaqi we xitayning tesirige uchridi. Shunga dölet qurulup dewr sürgen waqti qisqa boldi. Méningche bu jehettiki tejribiler eger teywende musteqil hakimiyet qurulsa paydilinishqa bolidu dep qaraymen. Chünki musteqil döletni qaysi waqitta qurush we musteqilliqqa teyyarliq qilish basquchi musteqil döletni saqlap qélishta intayin muhim.”

U sözini dawamlashturup mundaq dédi: “Döletning musteqilliqi jakarlan'ghan bolsimu, emma musteqilliqqa teyyarliq waqti yéterlik bolmighanda qudretlik hökümranlarning bésimda bu musteqil döletni saqlap qélish intayin müshkül hetta mumkin bolmaydu. Mana bu hoshyar bolushqa tégishlik muhim mesile”.

Xé chawdong ependi yene ikki musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti xatire künining Uyghurlargha oxshashla xitay döliti teripidin bésiwélin'ghan, musteqil dölet qurush istigidiki teywenlikler üchünmu muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Xé chawdong ependi Uyghurlarning nöwettiki weziyiti bilen teywenliklerning kechmishliri arisida qandaq oxshashliq we perqler bar? dégen so'alimizghimu jawab berdi.

U mundaq dédi: “Elwette sherqiy türkistandiki atalmish‛qayta terbiyelesh orunliri‚ dégen namda atalghan lagérlar bolsun, yaki yighiwélish orunliri bolsun, bular bilen oxshash nuqta ilgiriki teywenliklerningmu oxshashla mustemlike siyasitining zulumigha uchrighanliqidur. Elwette teywende hazirqi sherqiy türkistandikidek lagérlar mewjut bolmighan. Zulummu u qeder éghir bolmighan. Lékin teywende xitay gomindang hökümitining basturushi yenila intayin küchlük bolghan. Bizde 28-féwral qirghinchiliqi, we 30 yildin artuq mustebit zulum siyasiti yürgüzüldi. Bu mezgilde teywenning yerlik tili cheklendi, teywenning yerlik ahalisi bilen teywen'ge kelgen junggoluqlar érishidighan imtiyazlarda zor perqler boldi, teywenlikler ashkara kemsitishke uchrighanidi. Hökümet organlirida ishlesh imtihanlirida teywenliklerge qatmu-qat cheklimiler qoyulatti. Yerlik teywenliklerning hökümet organliridiki xizmetlerge qatnishishi kontrol qilinatti we bashqa cheklimiler dégendek”.

Xé chawdong ependi sözini dawamlashturup, yéqinqi 30 yildin buyan teywende démokratiye tüzümining yolgha qoyulushi bilen teywenlikler arisida teywenning musteqilliq telipining küchiyiwatqanliqini tekitlidi. U teywenning hazirqi namining xitay döliti teripidin bésiwélin'ghan zéminliqini bildüridighan “Jungxu'a min'go” nami bilen atalsimu, emma nöwette teywenning musteqilliqini telep qilidighan bir ewlad yash teywenlikler arisida 80% ke yéqin kishining peqet teywen namini qollinish teshebbusida ikenlikini bildürdi.

Uning qarishiche, Uyghurlarning 20-esir tarixidiki ikki musteqil jumhuriyitini xatirilesh we bu ikki jumhuriyetning musteqilliq jakarlighandin kéyin, xitay döliti we rusiyege oxshash chong döletler otturisidiki menpe'et munasiwitining qurbanigha aylinishidek tejribe-sawaqlirini yekünlesh teywenlikler üchünmu muhim ehmiyetke ige iken.