“Tik-tok” heqqidiki guwahliq yighinida ashkara bolghan Uyghurlar mesilisi

Amérika we yawropada yéqindin buyan ewj élishqa bashlighan “Tik-tok” ni men'i qilish heqqidiki chaqiriqlar hemde munasiwetlik heriketlerde eks etken bir muhim we ortaq téma uning bixeterlik sahesige baghlinishliq jasusluq qorali bolup qalghanliqi hésablinidu. Amérika siyasiy sahesi we awam xelq arisida bu heqtiki ghulghula we munaziriler oxshimighan kölemde otturigha chiqiwatqanliqtin bu heqtiki bir qisim chigishlerni yéshish hemde chüshenche birliki hasil qilish üchün 23-mart küni tik-tok heqqidiki tunji qétimliq guwahliq bérish yighini amérika dölet mejliside ötküzülgen idi. Emma guwahliq yighinida bu heqtiki tügüchler yéshilishning ornigha téximu zor yalghanlarning otturigha chiqishi tüpeylidin bu heqtiki ghulghula téximu yughuri pellige chiqti. Ene shu xildiki pikirlerning biri “Washin'gton pochtisi” gézitining obzorchisi jash rogin (Josh Rogin) imzasida 29-mart küni royapqa chiqti.

Obzorda körsitilishiche, tik-tok shirkitining bash ijra'iye emeldari bolghan ju showzi (Shou Zi Chew) bir qisim kishiler kütkendek aldin teyyarliwalghan jawablarni tekrarlash arqiliq tik-tok heqqidiki bir qatar su'allardin dajip ötüshke urun'ghan. Shu qatarda awam palata ezasi débbi lésko (Debbie Lesko) xanim sorighan Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrishi heqqidiki so'almu mushu xildiki gep yorghilitishqa duch kélip, tik-tokning Uyghurlar heqqidiki meydanini qismen bolsimu eks ettürdi. Emma shu künning özide amérika dölet mejliside ötküzülgen Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki guwahliq bérish yighinida tik-tok heqqidiki köpligen so'allar otturigha chüshüp, xitaydiki ijtima'iy taratqu munberlirining Uyghur qirghinchiliqida muhim rol oynighan amillarning biri ikenliki janliq misallar arqiliq körsitildi.

AP

Guwahliq yighinidiki Uyghur shahitlar we mutexessislerning bayanliri birdek Uyghur qirghinchiliqida muhim rol oynighan tik-tok we uning bash shirkiti bolghan ByteDance guruhining emeliyette amérika üchün bixeterlik mesilisi boluwatqanliqini ishare qilidu. Emma obzorda éytilishiche, amérika xelq'ara diniy étiqad erkinliki komitétining re'isi nuri türkel buningdiki halqiliq mesile qatarida meyli tik-tok bolsun yaki ByteDance guruhi bolsun ularning héchqaysisi Uyghur qirghinchiliqini eyiblimeydu, dep qaraydu. Nuri türkelning qarishiche, ByteDance guruhining xitay jama'et xewpsizlik (j x) ministirliqi bilen bolghan alaqisi ashkara tilgha élinip kelgen bolup, bu ularning soda pa'aliyetlirining muhim mezmunliridin bolup qalghan.

Uyghur diyaridiki zor tutqun bashlan'ghan 2015-yilidin buyan minglighan kishining tutqun qilinishida ündidar we tik-tokning xitayche wariyanti bolghan “Doyin” ning bu kishiler sadir qilghan “Jinayet” ler üchün ispat bolghanliqi köp qisim kishilerge sir emes. Bolupmu xitay tewesidiki herqandaq shexs bashquruwatqan herqandaq ijtima'iy taratqu wasitisining biwasite yaki wasitilik halda xitay hökümitining kontrolluqida bolidighanliqi, buninggha boyun tolghighan herqandaq shexsning barar jayi türme bolidighanliqimu obzorda alahide orun alghan. Obzorda körsitilishiche, 2018-yili ByteDance guruhining shu waqittiki bash ijra'iye emeldari jang yiming ashkare halda “Shirkitimiz herqachan partiye we hökümitimizning teshwiqat pa'aliyetlirige yéqindin hemkarlishidu” dep ipade bildürgen. Emma jow showzi qet'iylik bilen “Shirkitimiz héchqachan héchqandaq hökümetning hemkarlishish teklipini almidi hem almaydu” dep késip jawab bergen. Bu heqte söz bolghanda nuri türkel buningdiki bezi ré'alliqni alahide tekitlep ötidu.

ByteDance Guruhining we tik-tok shirkitining xizmetchiliri arisida xitay döletlik axbarat sahesining xadimliri ishleydighanliqi, ularning bir qismining kompartiye ezasi ikenliki bu qétimqi guwahliq yighinida otturigha qoyulghan yene bir muhim ré'alliq bolghanliqi melum. 2019-Yili pash bolghan bir qisim mexpiy höjjetler tik-tok shirkitining xitay hökümiti yaqturmaydighan bir qisim “Nazuk siyasiy atalghular” ni süzüsh bilen meshghul bolidighanliqini körsetken. 2022-Yili bolsa tik-tok shirkitining xizmetchiliridin biri özlirining birnechche yildin buyan amérika tewesidiki jama'et pikrining xitay kompartiyesige mayil bolushigha yol achidighan mezmunlarni köplep hembehirligenlikini étirap qilghan. Mushu xil ehwallarni közde tutqan halda nuri türkel bir qisim kishiler dep kéliwatqan “Amérika teweside mushuninggha oxshap kétidighan shunche köp epler bar. Shularmu xitayda qollinilidu. Tik-tokning shular qatarida bolushi némige putlishidu?” dégen qarashni ret qilidu. Shuningdek amérika teweside tereqqiy qildurulghan héchqaysi epning héchqachan amérika hökümiti üchün uchur toplimaydighanliqini, emma amérika tewesidiki tik-tokning xitay üchün jasusluq qilidighanliqini alahide tekitleydu. Shuningdek bir qisim kishilerning yenila hamaqetlerche yosunda “Tik-tok ishlitishte héchqandaq chataq chiqmaydu” dep uni himaye qilishini ötkünchi ehwal, dep qaraydighanliqini bildüridu.

Melum bolushiche, nöwette bir qisim kishilerning bu xil ré'alliqni yoshurush üchün tik-tokni men'i qilish herikitini irqchiliq bilen tengleshtürüshke urunuwatqanliqi köp tereplime uchur yolliridin ashkara bolushqa bashlighan. Buninggha qarita “Amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitéti” ning hey'et ezaliridin awam palata ezasi raja kirishnamorti (Raja Krishnamoorthi) éniq qilip “Xitaydiki yuqiri pen-téxnika shirketliri xitay hökümiti bilen yéqindin hemkarliship üsti ochuq türme muhitidiki nazaret méxanizmini ijra qiliwatidu. Hazir xitay bu méxanizmini dunyagha éksport qiliwatqanliqi üchün bu biz üchün muhim bolup qéliwatidu” dégen idi.