“Tik-tok” ning Uyghur qirghinchiliqidiki roli küchlük soraqqa duch kelmekte

Amérika hökümiti sabiq prézidént donald tramp dewridin bashlap  tekitlep kéliwatqan “Tik-tok” (TikTok) ni men'i qilish mesiliside 14-dékabir küni burulush xaraktérlik ilgirilesh barliqqa keldi. Amérika kéngesh palatasi mutleq üstün awaz bilen amérika fédératsiye hökümiti üchün ishlewatqan herqandaq xizmetchige tarqitip bérilgen yanfon'gha “Tik-tok” ni ornitishqa bolmaydighanliqi heqqidiki qanun layihesini maqullidi. Buning bilen amérika tewesidiki 130 milyon'gha yéqin “Tik-tok” ishletküchilerge tolimu salmaq bolghan bir agahlandurush yollandi. Buning bilen aq saray, dölet mudapi'e ministirliqi, weten bixeterliki ministirliqi, tashqi ishlar ministirliqi qatarliqlar ijra qilip kéliwatqan “Hökümet igidarchiliqidiki éléktronluq üskünilerge <tik-tok> ornitishni men'i qilish” yüzlinishige yéngi bir mezmun qoshuldi.

“Tik-tok” ning dölet bixeterliki, mexpiyetlikni oghrilash, xususiy uchurlarni xitay hökümitining tekshürüshige ruxset qilish qatarliq qilmishliridin bashqa amérika puqraliri arisida en'eniwi exlaq normisini buzush meqsitidiki mezmunlarni omumlashturishimu yéqinqi mezgillerdin buyan köpligen mutexessislerning diqqet merkizide bolup kéliwatqanliqi melum. Buningda yenila xitay kommunistik partiyesi bir qolluq rehberlik qiliwatqan xitay hökümitining mezkur ep arqiliq amérika puqralirini nazaret torigha élishi hemde ularning barliq xususiy uchurlirini toplishi izchil merkiziy nuqta bolup keldi.  Shu sewebtinmu amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) ning bashliqi kristofér ray (Chris Wray) köp qétim “Tik-tok” ni dölet bixeterliki üchün éghir tehdit, dep körsetkenidi.

Jéyk teppér (Jake Tapper) bashchiliqidiki CNN ning muxbirlar guruppisi bir mezgillik tekshürüshtin kéyin 20-dékabir küni “Tik-tok” ning ammiwi siyaset bölümining mes'uli, amérika dölet mejlisining sabiq xizmetchisi maykil békérmen (Michael Beckerman) bilen bu heqte mexsus ziyaret ötküzdi. Jéyk teppér “Tik-tok” ning “Qirghinchiliq”, “Shinjang” dégendek mezmundiki uchurlarni süzüp kontrol qilishi, xitay hökümitining nöwettiki Uyghurlarni qirghin qilish herikiti, shuningdek bu jeryanda az dégendimu ikki milyon Uyghurni eyni waqittiki natsist gérmaniyesi qurup chiqqan yighiwélish lagéri sheklidiki mu'esseselerge qamighanliqi hemde xitay lagérliridiki wehshiylikler toghrisidiki melumatlarni eskertip “Siz xitay hökümitining Uyghurlarni lagérlargha qamighanliqini étirap qilamsiz?” dep soridi.

“Tik-tok” qa wakaliten söz qilghan maykil békérmen so'algha jawab bérishtin ‍özini élip qéchip özining bu mesililerge mensup sahediki mutexessis emeslikini, özining peqet “Tik-tok” qa alaqidar ishlargha zéhin qoyup kéliwatqanliqini tekrarlidi. Gerche bu so'al qayta-qayta besh qétim soralghan bolsimu maykil özining Uyghur qirghinchiliqidin yaki xitay hökümitining Uyghur diyaridiki zulumliridin xewiri barliqini ipadileshni ret qildi. Shuningdek “Tik-tok” ning héchqachan héchqandaq hökümet üchün héchqandaq mezmun'gha süzgüch qoymaydighanliqini tekitlidi.

Ziyaret jeryanida teppér axirqi qétim “Undaqta xitay hökümitining Uyghurlarni zor kölemde tutqun qilghanliqidin xewiringiz barmu?” dep sorighanda maykil békérmen “Xitayda néme ishlarning boluwatqanliqi men qiziqidighan ishlar da'iriside emes. Tor betke qarisingizla bu heqte yéterlik uchurlar éship-téship turuptu” dédi. Axirida teppér uningdin “ Shinjangdiki qirghinchiliqni étirap qilsingiz xizmettin heydilemsiz?” dep sorighanda maykil yene bir qétim gep yorghilitip “Kishilik hoquqning depsende bolushi dunyaning hemmila yéride, shuningdek xitaydimu mewjut. Emma men kishilik hoquq mesililiri mutexessisi emes” dégen.

Gerche “Tik-tok” ning mes'uli Uyghur qirghinchiliqi heqqide söz qilishni xalimighan bolsimu awstraliye istratégiyelik siyaset tetqiqat instituti (ASPI) 2019-yili 28-noyabirda élan qilghan Doklat Alliqachan “Tik-tok”ning Uyghur diyaridiki qirghinchiliqta bashqa xitay shirketliri bilen birlikte xitay saqchi sistémisi we yerlik qanun sistémisigha qandaq xizmet qilghanliqi, ularning bu sahede  qaysi derijide biwaste we wastilik rol oynighanliqini tepsili bayan qilip bergen idi. Bu jehettiki bir tipik misal 2019-yili amérika tewesidiki yashlardin féruze ezizning Uyghur diyaridiki qirghinchiliq heqqide simwolluq yosunda söz qilishidin kéyin uning “Tik-tok” hésawatining taqiwétilishi, kéyinche axbarat wastilirining bésimida buning “Téxnika xataliqi” ikenliki jakarlinip hésawatning eslige keltürülüshi hésaplinidu. CNN Ning muxbirlar guruppisi ‍alahide tekitligen bir nuqta “Tik-tok” munbiride hazirghiche élan qilin'ghan “Shinjang” témisidiki qisqa widiyolarning 94 pirsentini “Shinjangning ajayip arambexsh  we inaq makan ikenliki” heqqidiki mezmunlar igiligen. “Uyghur qirghinchiliqi”, “Shinjangdiki zor tutqun” dégendek témilarda chaplan'ghan qisqa widiyolargha tézla süzgüch sélin'ghan. Buning bilen amérika tewesidiki kishilerning Uyghur diyari heqqidiki chüshenchisige körünmes shekilde bir “Yügen” sélin'ghan.

 Téximu muhimi “Reqemlik öchmenlikke taqabil turush merkizi” (CCDH) 2022-yili 15-dékabir küni élan qilghan Doklat, “Tik-tok”ta hésap achqanlargha her üch mini'utqa qalmay aptomatik körünidighan widiyolarning pütünley yash-ösmürlerge ziyanliq mezmunda ikenlikini, bu xil ziyanliq mezmundiki widiyolar mahiyette yash-ösmürlerni dunya qarash we qimmet qarash jehette xata yönülüshke bashlaydighanliqi éytilghan. Söhbet jeryanida jéyk teppér “Amérika tewesidiki ata-anilar hazir xitay bizning balilirimizni kichikidin tartipla buzushqa urunuwatidu, dep qaraydiken. Siz buninggha néme deysiz?” dégende, maykil békérmen bunimu inkar qilghan.

“Nyu york waqti” gézitining 20-dékabirdiki obzorida éytilishiche, “Tik-tok” ning igidarliq hoquqi bash shtabi xitaydiki ByteDance shirkitide bolup, mezkur ep xitay ichide “Dowyin” (抖音) dégen namda, xitaydin bashqa jaylarda “Tik-tok” dégen namda mewjut bolup kelmekte. Yene kélip xitaydin bashqa jaydiki qollan'ghuchilar téléfon yaki kompyutérigha “Dowyin” ni chüshürelmeydighan bolup, “Tik-tok” ularning birdin-bir tallishi bolup qalghan. Emma “Tik-tok” qollan'ghuchilarning turushluq orni, xususiy hewesliri we qiziqish da'irisi dégenler xitaydiki bash aparat sistémisida saqlinip qalidighanliqi, yene kélip xitay hökümitining xitay tewesidiki herqandaq sandan (Database) sistémisini  tekshürüsh hoquqining bolushi tüpeylidin, ular xalighan waqitta xalighan kishini nazaret qilishni emelge ashuralighan. Gerche amérika teweside “Tik-tok” qollan'ghuchilarning üchtin ikki qismi yash-ösmürler bolsimu “Chonglargha ziyanliq bolghanning yashlarghimu ziyanliq ikenliki” ni tekitlewatqanlar nöwettiki men'i qilish yüzlinishining yashlarghimu tesir qilishini ümid qilmaqta iken. Emma sabiq prézidént donald trampning “Bir bolsa tik-tokni <alma> we <gogul>ning ep dukanliridin yoqitish, bir bolsa tik-tok shirkitini amérika tewesidiki melum bir shirket sétiwélishi lazim” dégen teklipi emelge ashmayla u aq saraydin ayrilghan. Emma oklaxoma, alabama, jorjiya qatarliq shitatlardiki bir qisim uniwérsitétlarning mektep tewelikidiki éléktronluq üskünilerde “Tik-tok” ishlitishni men'i qilish buyruqi “Tik-tok” ni men'i qilishtiki yéngi heriketler qataridin orun alghan.   

Melum bolushiche, hazirgha qeder 14 shtat xas buyruq élan qilip “Hökümet igidarchiliqidiki üskünilerge tik-tok ornatmasliq” ni belgiligen. Yene kélip bu yüzlinishni her ikki partiye ezaliri qollawatqan bolghachqa buningda yéqin kelgüside téximu zor men'i qilish qararining élinishi éniq, dep qariliwatqanliqi melum. Shuning bilen birge “Döletlik baha” gézitining 21-dékabirdiki xewiride éytilishiche, “Tik-tok” ning ana shirkiti bolghan ByteDance guruhimu ghayet zor meblegh serp qilish bedilige amérika dölet mejliside lobiychiliq qilishni dawam qilip kelgen. Shu qatarda ular méykil békérmen'ge oxshash sabiq dölet mejlisi xizmetchilirini we istixbarat xadimlirini, hetta trént lot (Trent Lott) qa oxshash palata ezalirini ishqa sélish we xizmetke élish arqiliq 2022-yilining aldinqi üch peslide töt milyon amérika dolliri pul xejlesh bedilige amérika dölet mejliside “Tik-tok” ning “Ziyanliq emesliki”ni körsi'itip kelgen.