Zuza nazaruk: “Tik-tok Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikini yoshurush üchün ishlitilidu”

Mutexessisler tik-tok (Tiktok) ning sün'iy eqil, sanliq melumat we ilghar téxnikilarni ishlitip ishletküchilerni, bolupmu yashlarni özining tesiri astigha élip xitay medeniyet idiyesini singdürgenlikini ilgiri sürmekte. Shuning bilen bir waqitta, tik-tokning xitayning Uyghurlarni basturush siyasitige yantayaq bolup, Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikini yoshuruwatqanliqini körsetmekte.

Amérikadiki tor wirusi tetqiqat instituti (NCRI) doklat élan qilip tik-tokning peqet ammiwi köngül échish supisi bolupla qalmay, belki yene xitay hökümitini tenqid qilidighan mezmunlarni basturup, xitay kompartiyesini qollaydighan mezmunlarni teshwiq qilghanliqini, shuning bilen bir waqitta, tik-tokning amérikadiki yashlarning pikirge tesir körsitip, ularning gi'u-siyasiy tonushni shekillendürüshte alahide rol oynighanliqini otturigha qoyghanidi.

Undaqta tik-tok bilen xitay kompartiyesining qandaq munasiwiti bar? xitay kompartiyesi tik-tokni yumshaq küch süpitide ishlitiwatamdu? eger ishletse qandaq ishlitidu?

Gollandiyelik zhurnalist we tetqiqatchi “Xitayning yumshaq küchining menbesi tik-tok” namliq ilmi maqalining aptori zuza nazaruk (Zuza Nazaruk) so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

 “Xitay medeniyetke pul serp qilish arqiliq siyasetke tesir körsitishke tirishidu. Ular shundaq qildi. On yil ilgiri her yili 10 milyard dollarni axbarat, neshriyat, ma'arip sen'et we tenterbiye sahesidiki mewjutluqini we tesirini ashurushqa, medeniyet idiyesini ilgiri sürüshke serp qildi. Tik-tokning tor békiti yaki chüshürüsh bétigila qarighinimizda tik-tokning xuddi xitay bilen munasiwiti yoqtek qilidu. Emeliyet elwette undaq emes. Ularning yéqin munasiwiti barliqi toghrisida köp xewerler bar. Buni köp adem bilidu. Muhim nuqta shuki, tik-tokni ishletken nahayiti köp yashlar bar. Bular tik-tok we xitayning munasiwitini bilmesliki mumkin. Chünki, tik-tok bir ijtima'iy alaqe détali. Qiziqarliq bolushi kérek. Ishletküchilerning diqqiti adettiki köngül échish pa'aliyetlirige merkezleshken bilen, abontlar uni ishletkende ular hedidin ziyade xaslashturulidu (hyper personalized), yeni tik-tok sün'iy eqil, sanliq melumat we ilghar téxnikilarni ishlitip, tik-tok qollan'ghuchilirini özining tesiri astigha alidu. Tik-tok ishletküchiler özining éhtiyaji we qiziqishigha mas kélidighan mezmunlarni tüzidu. Bu, ishletküchilerni yaxshi hés qilduridu. Buningda ilgiri sürülgen pütün idiye-oyun oynap, köngül échish, bashqiche éytqanda, xuddi siyasiy xaraktéri yoqtek körünidu” .

Mezkur doklatta tik-tokning algorizimlar (mesilini hel qilish yaki hésablash üchün qollinilidighan jeryan) arqiliq xitay kompartiyesige paydiliq mezmunlargha yul quyup, xitay kompartiyesining menpe'etige zit mezmunlarni basturuwatqanliqi'i abontlarning xitaygha tutqan pozitsiyeside körünerlik özgirish bolghanligha munasiwetlik sanliq melumatlar arqiliq körsitilgen.

Zuza nazaruk tik-tokning algorizmliri, tik-tokning bu xil xaraktéri we roli heqqide söz qilip mundaq dédi:

 “Méningche, tik-tokni ishlitidighan kishiler qanche yashta bolushidin qet'iynezer, buning biterep ep emeslikini we bezi mezmunlarning kirgüzülüp bezi mezmunlarning basturuwatqanliqini tonup yétishi kérek. Bu dégenlik, bu herqandaq epni öz ichige alidu. Elwette bu peqet tik tok üchünla emes. U xitayning, shunga uningda bir az köp mesile bar. Tik-tok melum dunya qarishini ilgiri süridu, bu kishilerning siyasiy tallishi we köz qarishigha tesir körsitidu. Bashta éytqinimdek, eger insanlar shinjang ölkiside hemme ish ongushluq bolidu dep oylisa, ular buninggha qarshi turmaydu, chünki buninggha qarshi turidighan héch bir seweb yoq. Bu, küntertipni belgilesh we siyasiy bésimning aldini élish bilen munasiwetlik. Shu sewebtin xitay kompartiyesi rayonning tinch ikenlikini ilgiri süridighan hékayilerni otturigha quyushni arzu qilidu. Bu, rayonning tinch tesewwurini, yeni tinch ikenlikini ilgiri süridu. Bu, tik-tokning wasitisi bilen emelge ashidu. Tik-tokning ishletküchilerning hésabini tosup yaki qismen tosup (shadow band) qoyghanliqini bilimiz. Xushal musulmanlarning en'eniwi kiyimlirini kiyip ussul oynawatqanliqini körsetken sinlarni tik-tokta körimiz. Eger gherb dölitidin biri bu sinni körse, bu yerde bir mesile yoq dep oylaydu. U peqet yépish üchün ishlitilidu, yeni kishilik hoquq depsendichilikini yoshurush üchün ishlitilidu”.

NCRI Instituti konkrét misallar arqiliq tik-tokning izdesh algorizimning xitayni qollaydighan mezmunlarni qandaq qollaydighanliqini nahayiti éniq körsitip bergen. Mesilen “Uyghur” ni tik-toktin izdigende, xitaygha qarshi mezmun tik-tokta peqet 10.7 Pirsentni teshkil qilghan. Emma bu yutubta 19 pirsent, instgramda 84 pirsent bolghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon Chang) bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, tik-tokning xitay kommunistik partiyesining Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq herikitini we insaniyetke qarshi jinayitige yantayaq bolghanliqini ilgiri sürdi. U yene tik-tokni dölet bixeterliki jehette “Amérika bügün duch kéliwatqan eng chong tehditlerning biri bolmaqta” dep körsetti. U mundaq dédi:

 “Tik-tok xitayning teshwiqat organliri üchün alahide muhim supilarni barliqqa keltürdi. U xitayning uchurini yeni arzusini yetküzüshte alahide ünümlük boldi. Xitay kommunistik partiyesi Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq herikitini qanat yaydurup, insaniyetke qarshi jinayet sadir qilmaqta. Chünki kompartiye buni bir terep qilish üchün qolidiki barliq qorallarni ishlitidu. Addiy qilip éytqanda, tik-tik Uyghurlarning düshminige aylandi”.

Amérika edliye ministirliqi bilen amérika fédératsiye soda komitéti yéqinda tik-tok we uning bash shirkiti bayt dens (ByteDance) ni tik-tok supisida balilarning mexpiyetlikini qoghdimighanliqi jinayiti bilen eyiblep erz sun'ghanidi. Amérika awam palatasimu 20-aprél tik-tokni chekleydighan qanun layihesini maqullap amérika kéngesh palatasigha yollighanidi. Bu qanun layihesi, xitayning igidarchiliqidiki ijtima'iy alaqe détali tik-tokni sétishqa mejburlash, eger satmighan teqdirde tik-tokni pütünley chekleshni telep qilidiken. Bu layihe qanun bolup qobul qilin'ghandin kéyin, eger tik-tokni sétish bir yil ichide yüz bermise, tik-tok amérikada cheklinidiken.