Uyghur qizlirini xitaylargha yatliq qilish siyasitining arqisida xitayning xelq ishliri we dölet bixeterlik idarisi barliqi ashkarilandi

Yéqinqi on yilgha yéqin waqittin buyan xitay hökümiti Uyghur diyarida milletlerning öz ara qoshulup kétishini meqset qilghan siyasetlerni zor küch bilen yolgha qoymaqta. 2014-Yili 21-awghust cherchen nahiyelik partkom chiqarghan “Milliylar bilen xenzular toylashqan a'ililerni mukapatlash tedbirliri” namliq höjjet shi jinpingning bu xil siyasetlirining Uyghur élide jiddiy ijra qilinishqa bashlighanliqidin signal bergenidi.

Xitayning Uyghurlargha qaritilghan irqi qirghinchiliq siyasetliri dawam qiliwatqan, Uyghur erlirini asas qilghan keng kölemlik tutqun we lagérlargha qamash hélihem dawamlishiwatqan mushundaq bir mezgilde, xitay hökümitining Uyghur qizliri bilen xitaylarning toylishishini ilgiri süridighan tedbirliri yuqiri dolqun'gha kötürüldi. Bu toghriliq ashkara chaqiriq qilidighan élan we teshwiqatlar, hetta xitay ijtima'iy taratqulirida xitaylarning Uyghur ayallirini xotunluqqa élish arzusini hayasizlarche ipade qilishliri, “Chirayliq Uyghur qizlirini xotunluqqa alghanliqi” ni köz-köz qiliwatqan bir qisim xitaylarning betbeshire qiliqliri xitay ijtima'iy taratquliridimu keng yer aldi.

 Uyghur qizlirini xitaylargha “Yemchük” qilishni kesipleshtürüsh arqisida

 Nöwette Uyghur qizlirini bazargha salidighan bu xil teshwiqatni Uyghurlarning özliri qiliwatqanliqi ipadilen'gen “Tik-tok” widiyoliri yéqinqi künlerde feysiboktiki aktiplardin abdushükür abdul eziz qatarliqlarning hembehirlishi bilen ashkarilinip, Uyghurlarni qattiq seskendürmekte.

Özini “Shinjang layiqim medeniyet tarqitish cheklik shirkiti” ning xadimi dewalghan bir Uyghur qizi, bu shirketning mexsus Uyghur qizlirining xitay ölkilirige bérip turmushluq bolushi üchün ulargha layiq tonushturushni kesip qilghanliqini ashkara bayan qilidu.

Biz bu élanda bérilgen “Shinjang layiqim medeniyet cheklik shirkiti” qiziq liniyesige téléfon qilduq. Téléfonni alghan mulazim bu shirketning “Bixeterlik idarisi” (dölet bixeterlik idarisi) hemde “Ürümchi xelq ishliri idarisi” ning mexsus righbetlendürüp qollishi astida mulazimet bashlighanliqini ashkarilidi.

Ilgiri xitay da'irilirining bingtüen we bashqa orunlarda bu xil kesip bilen shughullinidighan shirketlerni quruwatqanliqi hemde ijtima'iy taratqularda bu xildiki teshwiqatlarni qiliwatqanliqi bingtüenlik li ney ney (li chong ana) isimlik xitayning ichkiridiki xitaylarni “Uyghur qizliri bilen toy qilish” we Uyghur rayonigha köchüp kélip, “Paydiliq siyasetlerdin behrimen bolush” ni teshwiq qilish mezmunidiki widiyoliridin ashkarilan'ghan idi.

Xitayche torlardin melum bolushiche, Uyghur rayonidiki xitaylargha Uyghur we bashqa millet qizliridin layiq izdeshni tijaret kespi qiliwalghan bundaq shirketler nöwette hemme sheherlerde köplep qurulmaqta iken. Uyghur jem'iyitige nisbeten bu yat we exlaqsiz hadisige qarita ijtima'iy taratqulardiki Uyghurlarning qayturghan inkaslirida qeyt qilinishiche, emdilikte Uyghur qizlirini xitay ölkilirige yatliq bolushqa dewet qilidighan, shundaqlar xitaylardin layiq izdeydighan kespiy mulazimet orunliri we tor supiliri qurulushqa bashlighan. Yene bezi inkaslarda éytilishiche, bu yüzlinish xitay hökümitining Uyghurlarni bir milyard töt yüz milyon nopusqa ige adem déngizida nopus, medeniyet we bashqa jehettin éritip yoqitish siyasetlirini zor qedemde normallashturushqa bashlighanliqini körsitip béridiken.

Xitayche tor arxipliridin ashkarilan'ghan uchurlargha qarighanda, “Shinjang layiqim medeniyet tarqitish cheklik shirkiti” ning qanuniy wekili mutellipjan muhemmet isimlik bir kishi bolup, bu shirket 2019-yili 12-ayning11-küni qurulghan. Mezkur shirket ürümchi beyxu'a kenti xelq'ara uchur binasida tizimgha élin'ghan؛ shu waqitta royxetke élin'ghan meblighining besh milyon som xelq puli ikenliki éytilghan. Mezkur shirket layiq tonushturush mulazimitidin bashqa yene yighin we körgezme mulazimiti, fotograf we sin ishlesh, élanchiliq, yumshaq détal ishlesh, medeniyet we sen'et almashturush pa'aliyitini teshkillesh qatarliq uniwérsal mulazimetlerni yolgha qoyghaniken.

Bu shirket ishlep tarqatqan “Layiqim” yumshaq détali bolsa, mexsus Uyghur qizlirini xitay ölkiliridiki erlerge tonushturush yumtali süpitide, duyin (tik-tok) , wéybo qatarliq xitay ijtima'iy taratqulirida uchrishish we layiq izdesh supisigha aylan'ghan. “Layiqim” supisining xitayning her qaysi jayliridin tizimlatqan ezasi 1 milyon 202 minggha yétidiken.

 Hökümet da'iriliri aditidikidek inkar qildi

Biz mezkur layiq tonushturush shirkitining xitay dölet apparatliri bilen bolghan munasiwiti heqqide yenimu tepsiliy melumat élish üchün ürümchi sheherlik xelq ishlar idarisi nikah ishliri bölümi bilen alaqileshtuq. Téléfonni alghan xitay xadim “Layiqim” namidiki layiq tonushturush shirkitining xelq ishliri idarisining bashqurushi yaki qollishi astida ish élip bériwatqanliqini inkar qildi.

_Layiq tonushturush orunlirini xelq ishlar idarisi bashqurmaydu. Ular bizning bashqurushimizda emes, ularning dégini yalghan.

-Hökümetning ‛milletler bir a'ilidek ittipaq bolush‚ dégendek siyasetliri astida ular silerning qollash we righbetlendürüshünglargha érishemdu?

-Pütün memlikettiki xelq ishlar idarisining layiq tonushturush orunliri bilen munasiwiti yoq.

-Undaqta ular nening bashqurushida?

-Bazar nazaret qilish-bashqurush idarisining bashqurushida.

-Hemmisi mushu yerde toy qeghizi alidughu? Uyghur qizlar bilen xitaylar toy xet éliwatqanlarning sanida éshish kürüldimu?

-Buni özingiz tekshürüng, buninggha bizning idare mes'ul emes. Sizning nomuringiz chet'elningghu? . . .

-Shundaq.

Bu jawabtin kéyinla u téléfonni üzdi.

Biz yene ürümchi sheherlik bazar nazaret qilish-bashqurush idarisige téléfon qilduq. Layiq tonushturush shirketlerning qanunluq we ishenchlik ikenlikini qandaq jezmleshtürgili bolidighanliqi heqqide sorighan so'alimizgha bir xitay jawaben mundaq dédi:

 “Adette her qandaq layiq tonushturush shirketlerning bazar nazaret qilish-bashqurush idarisi tarqatqan tijaret kinishkisi bolsila ular tijaritini bashliyalaydu. Lékin bu ularning qanunsiz ish qilmaydighanliqigha biz kapaletlik qilimiz, dégenlik emes. Qanun boyiche shexslerning uchuri qanun arqiliq qoghdilidu. Eger ular sizning shexsi uchurliringizni qoghdiyalmighan yaki qanunsiz yollar arqiliq uninggha érishken bolsa, saqchigha melum qilip, qanun organlirigha erz sunsingiz bolidu. ”

 Uning éytishiche, bu orun peqet tijaret kinishkisi chiqirip béridiken, emma arqidiki ishlarda héchqandaq mes'uliyiti bolmaydiken. Uning üstige bu xil kesipler bilen tijaret qiliwatqanlargha mulazimet heq ölchimimu békitilmigeniken.

Biz uningdin yene “Undaqta, mesilen, ular xelq ishlar idarisi dégendek hökümet orunlirining qollishi we righbetlendürüshige érishken bolsa bu ularning döletning shinjang siyasitini ilgiri sürüshke qatnishiwatqan orunlar ikenlikini körsitemdu? ” dep soriduq. U mundaq jawab berdi :

 “Shundaq, shundaq. Her qandaq shirketler shundaq, emma hökümet orunlirining ularni qollighanliqimu oxshashla ularning bu shirket we orunlarning qanun'gha xilapliq qilmasliqigha kapalet xéti bergenlik emes-te. ”

Biz yene soriduq : “Emise xelq ishliri idarisi yaki dölet bixeterlik tarmaqlirining qollishi némini körsitidu? meblegh bilen teminleshnimu? ”

Xitay xadim derhal sezgürleshti bolghay, “Bulargha. . . Men jawab bérelmeymen” depla sözini üzdi.

 Majü : “Bu irqiy qirghinchiliq siyasitining bir parchisi! ”

 Xitayche menbelerdin melum bolghan heqiqetlerning biri shuki, Uyghur diyari munqerz bolghan 70 yildin buyan xitaydiki bashqa milletlerge sélishturghanda Uyghurlarning xitaylar bilen toy qilish nisbiti izchil %1 kimu yetmeydighan eng töwen sewiyede bolup kelgen. Lékin xitayning mexsus siyasetliri türtkiside Uyghurlar bilen xitaylarning toylishish nisbitide qanchilik éshish körülgenlikige a'it éniq sanliq melumat yoq. Emma ijtima'iy taratqularda xitaygha tegken Uyghur qizlirining toy murasimlirigha a'it widiyolarning köpeygenliki bu xil binormalliqning barghanche normalliqqa qarap tereqqiy qilduruluwatqanliqini ipadilimekte.

Uyghurlar weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan tunggan analizchi ma jü ependi bu heqtiki söhbitimiz jeryanida bu toghrisida toxtilip mundaq dédi.

 “Körüwatqan bu ehwallarning hemmisi xitayning Uyghurlarning nopusini kontrol qilish we tughulush nisbitini kémeytish tedbiri, shuningdek Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish qatarliq bir birige baghlinishliq bolghan irqiy qirghinchiliq siyasitining bir parchisi. Bundaq déyishimizge ularning bu layiq tonushturush teshwiqatining özila kupaye, uningda peqetla Uyghur qizlirini xitay ölkilirige yötkilip bérip xitaylar bilen toy qilishqa ündeydu. Uyghur yigitler tilgha élinmaydu, bu mentiqisizliqning özila ispat emesmu? biz uning aldida xitay hökümitining Uyghur tutqunlarni xitay ölkilirige élip mangghan körünüshlirini körduq؛ xitay erlirini Uyghur qizlirigha qiziqturup nopus yötkewatqanliqigha da'ir téximu yirginchlik ehwallarghimu shahit bolduq. Bularning hemmisi hökümetning wasitisi bilen boluwatqan nopus qirghinchiliqi. Bular birleshken döletler teshkilati (b d t) élan qilghan dölet térrorluqi bolup, oxshashla irqiy qirghinchiliqni shekillendüridu. Emma ular atalmish soda shirketliri we yaki tijaret xaraktérini alghan atalmish layiq tonushturush orunlirining wasitiliri bilen özining jinayetlirini yoshurmaqta. B d t da xitay özining mejburiy emgek jinayitini yoshurushtimu oxshash taktikini qollan'ghanidi. ”

Ma jü ependi yene xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan qirghinchiliqini dawamlashturushida xelq'ara jem'iyetning mes'uliyiti barliqini tekitlep mundaq dédi :

 “Ularning meqsiti özining qilmishlirini yoshurush yaki kichiklitip kishilerni néme boluwatqanliqini angqiralmas qilip qoyushtur. Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqigha a'it ashkarilan'ghan melumatlarning köplükide bular alliqachan ularning bu rezil qilmishlirigha yéterlik pakit. Epsuski nurghun insanlar bularni körüp chüshinelmeydu. Shunga xitay mushu orunlarning yardimi bilen qarimaqqa xuddi ular öz ixtiyarliqi bilen toy qiliwatqandek bir körünüshler arqiliq irqi qirghinchiliqini dawam qiliwatidu. Xitay hökümitining bu qilmishlirini ashkara dawam qilduralishi xelq'arada kishilik qoghdash pirinsiplirigha heqiqiy türde étibar bérilmeslikke seweb boluwatidu؛ insaniyetning bu heqtiki bixudluqi bolsa xitaygha paydiliq shara'it hazirlap bériwatidu. Xitay kompartiyesi bundaq paydiliq shara'itta özining bu rayondiki rehimsiz mustemlikisini ene shu usullarda téximu kücheytmekte. ”

 Adryan zénz: “Bu xitayning sistémiliq we uzun muddetlik pilani! ”

 Uyghur irqi qirghinchiliqini tetqiq qiliwatqan alimlardin doktor adriyan zénz xitayning Uyghur qizlirini xitay ölkilirige bérip xitaylar bilen toylishishqa righbetlendürüwatqanliqidin heyran qalmighanliqini bildürüp mundaq dédi :

 “Xitay kompartiyesining Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toylishishqa righbetlendürüshi we Uyghurlarni milletler-ara toylishishqa mejburlash siyasiti méning 2021-yili élan qilghan doklatimda tilgha élin'ghan. Men xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq siyasitide xitayning Uyghur nopusini kontrol qilishi-Uyghurlarning jem'iyet qurulmisi we medeniyitini buzushni meqset qilghan, dep körsitip ötken idim. Xuddi shuningdek, bu ehwalmu xitay hökümiti ijra qiliwatqan Uyghurlarning nopus jehettiki ‛mutleq üstünlüki‚ ni buzup tashlashtek irqiy qirghinchiliq siyasitini emeliyleshtürüshning bir qismi ikenlikini, shuningdek buning xitay hökümitining uzun mezgillik sistémiliq pilani ikenlikini körsitidu. Shunga men ularning buni ochuq-ashkara élip bériwatqinidinmu heyran qalmidim. Bolupmu shuninggha alahide diqqet qilishimiz kérekki, bu ishlar nurghunlighan Uyghur erliri lagérlargha qamalghan we türmilerge yötkep kétilgen, yene nurghunliri iz déreksiz yoqap ketken bir mezgilde yüz bermekte. Bu boshluqni bolsa ular xitay erliri arqiliq toldurmaqta. Bu xitay kommunist hökümiti ijra qiliwatqan pilanning bir qismi. ”

 Doklat we analizlarda: “Bash pilanlighuchi-shi jinping! ”

 Uyghur kishilik hoquq qurulushi 2022-yili 11-ayda élan qilghan “Uyghur ayallirining mejburiy toylashturulushi: xitay hökümitining sherqiy türkistandiki milletler ara toylashturush siyasiti” serlewhilik chong hejimlik doklatida xitay hökümiti Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toylashturush siyasitini dölet siyasiti süpitide sistémiliq ijra qiliwatqanliqi, emeliyette buning assimilyatsiye siyasiti we medeniyet qirghinchiliqining wasitisi ikenliki körsitilgenidi. Doklatta otturigha qoyulushiche, eger xitay erliri toy qilishni telep qilghan qizlar yaki qizlarning a'ilisidikiler toy qilishni ret qilsa jaza lagérlirigha kiridighanliqi toghrisida tehdit sélin'ghan. Mezkur doklatta bu xil siyaset-Uyghurlarni xitay jem'iyitige singdürüwétishni meqset qilghan bir taktika, dep körsitilgen idi.

Shi jinping xitay dölet re'isi bolush süpiti bilen 2014-yili Uyghur diyarini tunji qétim resmiy ziyaret qilghandin kéyinla “Milletler ara qoshulushini ilgiri sürüsh” tedbirliri resmiy yolgha qoyulushqa bashlidi. Bolupmu 2016-yili Uyghurlarning 18 yashtin 40 yashqiche bolghan nikah yéshidiki erliri asasiy salmaqni igiligen chong tutqun we lagér siyasiti, jümlidin irqiy qirghinchiliq bashlan'ghandin buyan Uyghur qizlirining xitay köchmenlirige mejburiy nikahlinishi éghirlawatqanliqi melum.

Gherb dunyasida “Uyghurlargha élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerning bash pilanlighuchisi we jawabkari” dep eyibliniwatqan shi jinping 2023-yili 26-awghustta ushtumtut ürümchige kélip, Uyghur aptonom rayonluq hökümet, partkom we bingtüenning yuqiri derijilik rehberliridin “Xelq'ara jem'iyetning qandaq biljirlashliridin qet'iynezer partiyening nöwettiki shinjang siyasetlirini qilche tewrenmestin toluq we qet'iy ijra qilish” ni telep qilghanidi.

  “Siyasetchi” torining 26-awghust küni élan qilghan “Shi jinping shinjanggha yürgüzüwatqan qattiq qol siyasitini téximu kücheytmekchi” namliq maqaliside, “Shi jinping xelq'araning eyiblishige perwa qilmay, Uyghur rayonigha qaratqan basturush siyasitini yuqiri pellige kötürmekchi” dep körsitilgen.

Uyghurlarning weziyitini yéqindin közitiwatqan antropolog, Uyghurshunas doktor runi sténbérg, -28 awghust bu heqte radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qilghanda, shi jinping ürümchide achqan yighinida “Shinjang bilen merkezdiki dölet organliri we ichki rayonlardiki kadirlarni qosh yönilishlik almashturush kérek” dep körsetme bergenlikini, uning Uyghurlarni ichki rayonlargha we xitaylarni Uyghur élige yötkeshning xitayning hazir Uyghur élidiki siyasitini qilche tewrenmestin dawam qilidighanliqni körsitip béridighanliqini eskertkenidi. U bu heqte: “Uyghurlar we qazaqlarni yötkesh xitayning hazirqi siyasitige mas kélidu. Yeni Uyghurlarni assimilyatsiye qilmaqchi. Nopus yötkesh mejburiy assimilyatsiye siyasitining bir amili” dégenidi.