Pirézidént tramp amérika-xitay munasiwitining eslige kélish mumkinchiliki barliqining signalini berdimu?

Amérikaning 47-nöwetlik prézidéntliq wezipisige olturghan hem amérikaning “Altun dewri” bashlan'ghanliqini jakalighan prézidént tramp, özining hoquqini ishlitip künteripidiki halqi'iliq siyasi pilanlirini ijra qilishta nahayiti téz heriketke ötti

Amérika pirézidénti donald tramp 20-yanwar qesem bérip pirézidéntliq wezipisini tapshuruwalghan tunji künila bir yürüsh memuri buyruqlargha imza qoyup, özining saylam mezgilide derhal yolgha qoyushqa wede qilghan amérikaning ichki-tashqi mesililiridiki halqiliq siyasetlirini ijra qilishni bashliwetti. 20-Yanwar amérika dölet mejlisi binasida qesem bérip, amérikaning 47-nöwetlik pirézidéntliq wezipisige olturghan hem amérikaning “Altun dewri” bashlan'ghanliqini jakarlighan pirézidént tramp, özining hoquqini ishlitip, küntertipidiki halqiliq siyasiy pilanlirini ijra qilishta nahayiti téz heriketke ötti. Pirézidént trampning wezipige olturghan tunji küni imzalighan memuri buyruqliri dunya sehiye teshkilatidin, yer shari hawa kilimat kélishimidin chékinip chiqish, amérikaning tashqi yardimini toxtitish, amérika-méksika chégrasida jiddiy halet élan qilip, méksikidin kirgen qanunsiz köchmenlerni tosush, siyasiy panahliqni toxtitish, ata-anisi amérikagha qanunsiz kirip yaki sayahet wizisi bilen kirip, amérikada tughulghan balilarning tughma girazhdanliq hoquqini tonglitish qatarliq qatarliq tedbirlerni öz ichige almaqta.

Pirézidént trampning yene amérikagha kirmekchi bolghan barliq kishilerni “Mumkin bolghan eng yuqiri derijide” de tekshürüsh we sürüshtürüshni, shuningdek hökümetke öz puqralirining amérikagha kirishini tosushta yéterlik tedbiri bolmighan döletlerni éniqlap chiqishni buyrughanliqi melum. Halbuki, amérika “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning mu'awin tetqiqat diréktori pétér irwin, trampning emdila wezipige olturghanliqi, uning xizmitige hazir baha bérishning baldurluq qilsimu, emma birinchi qétimliq tramp hökümiti bilen kéyinki baydén hökümiti Uyghurlarning “Irqiy qirghinchiliqqa” uchrighanliqida birdek meydanda turghanliqini tekitlidi. Uning körsitishiche, ötkenki ikki nöwetlik amérika hökümitining siyasitidiki bu izchilliqning ehmiyiti “Intayin muhim” iken. Pétér irwin mundaq deydu: “Eng muhimi Uyghur rayonida yüz bergen ishlargha toghra baha bérish uni tüzeshning birinchi qedimidur. Eger bezilerdek yüz bériwatqan qebihlikni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep atimisingiz, bu sizning inkas qayturushingizgha tosqunluq qilghanliq bolidu”.

Pétér irwin 22-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, yéngi hökümetning kishilik hoquq mesililirini sözlishige waqit bérilishi kéreklikini eskertti. U, mundaq deydu: “Biz hökümetning xitay kishilik hoquq xatirisini tenqidleshte téximu keskin bolushini körüshni xalaymiz. Men yéngi hökümetning aldimizdiki heptilerde kishilik hoquq mesilisini sözlishi üchün waqit bérilishi kérek, dep qaraymen. Méningche, marko rubiyodek kishining tashqi ishlar ministiri bolushi uning Uyghurlarni qollishidiki bir ijabiy xewer.”

Tramp 20-yanwar düshenbe küni imzalighan bir buyruqida, uning shu küni amérika kéngesh palatasining birdek maqullishida wezipisige olturghan marko rubiyogha körsetme bérip, tashqi siyasette “Amérika birinchi” dégenni chiqish qilishni buyrughanliqi, buyruqta: “Bügündin étibaren amérika tashqi siyasiti amérikaning yadroluq menpe'etini qoghdashni chiqish qilishi, her da'im amérikani we amérika puqralirini birinchi orun'gha qoyushi kérekliki” tekitlen'gen. Nöwette, marko rubiyoning, amérika tashqi siyasitining konkrét ijra'atida qandaq özgirishlerni élip kélishige diqqet qilinmaqta. Halbuki, bezi analizchi we mutexessisler tramp imzalighan ichki we tashqi siyasetke a'it memuri buyruq we “Amérika birinchi” tashqi siyasitining belgilik ichki tashqi ipadisi bolidighanliqini qeyt qilmaqta.

Kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxtining 21-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda bildürüshiche, pirézidént tramp saylam mezgilide nurghun wedilerni bergen bolsimu, emma buninggha ijra'at jeryanidiki emeliylishish ehwaligha qarap baha bérishke toghra kélidiken.

Pirézidént tramp saylam mezgilide xitay mallirigha 60 pirsent baj qoyidighanliqini bildürgen bolsimu, emma 20-yanwar imzalighan memuri buyruqida dölet mejlisining tiktokni cheklesh toghrisidiki qanunini ijra qilishni kéchiktürgen. Pirézidént tramp dölet mejlisidiki qedem bérish murasimida sözligen nutqidimu xitayni anche tilgha almighan, tramp xitayning mu'awin re'isi xen jéng shi jinpinggha wakaliten qatnashqan murasimda, peqet panama qanili heqqide toxtalghandila xitayni tilgha élip ötkenidi. Amérika nyu-york shehiri uniwérsitéti qarmiqidiki staytin arili institutining siyasiy penler piroféssori shya ming, donald trampning shi jinping bilen kélishkenlikige ishinidighanliqini tekitleydu.

Shya ming 21-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Shunga men shuninggha ishinimenki, uning shi jinping bilen yeng ichide melum bir kélishimi bar. Meyli tiktokning nuqtisidin qarayli, yaki xen jéngning qesem bérish murasimigha qatnishishidin qarayli we yaki uning xitaygha zeytun shéxi uzitip, xitayni ziyaret qilish, téz arida shi jinping bilen körüshüsh niyitini ipadilishi buni körsetmekte.”

Shyang mingning qarishiche, amérikaning ötken 10 yilliq xitay siyasitini muweppeqiyetlik boldi dégili bolmaydiken. U mundaq deydu: “Amérikaning ötken 10 yilliq xitay siyasiti pütünley meghlubiyetlik boldi. Bolupmu siz buni xongkong, tibet, Uyghur we yaki teywen mesililiride körisiz.”

Lékin “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” diki pétér irwin bu mezgilde Uyghurlar üchün bezi muhim qedemlerning bésilghanliqi, “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning chiqirilishi we uning ünümlük ijra qilinishi bu jehettiki “Intayin muhim” utuqlarning biri ikenlikini bildürmekte. Pétér irwin mundaq deydu: “Bu jeryanda intayin muhim ilgirileshler boldi. Amérika hökümiti ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ ni ünümlük we muwapiq shekilde ijra qilishni dawamlashturup keldi”.

 Lékin pétér irwinning qeyt qilishiche, amérikaning bu qanunni izchil ünümlük hem qattiq ijra qilishni dawamlashturushi muhim bolush bilen birge, u ittipaqdash we shérikliriningmu bu xil qanunlarni chiqirishigha yéteklishi kérek” iken.

Marko rubiyo ötken hepte amérika kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétining wezipige teyinlesh guwahliq yighinida xitayning amérika üchün “Eng chong tehdit” ikenliki, uning hazirqi haletke kélishige amérikaning yol qoyushi seweb bolghanliqini ilgiri sürgen. Memet toxtining qarishiche, trampning siyasiti “Amérika birinchi” dégenni chiqish nuqtisi qilidighan bolup, uning xitayni ajizlashturushi, xitayning sherqiy türkistandiki siyasitige tesir körsitidiken.

Melum bolushiche, pirézidént tramp wezipige olturghan tunji küni yene buyruq chüshürüp, xitay, méksika, kanada qatarliq döletlerni öz ichige alghan bir qisim döletler bilen bolghan soda kélishimlirige qayta qarap chiqishni, shuningdek xitay, méksika we kanadadin “Qanunsiz köchmenler we fentanilning kirish” ehwalini doklat qilishni buyrughan. Pirézidént tramp wezipige olturushning aldida, bu döletlerning tamozhna béjidin saqlinish üchün fentanil, qanunsiz köchmen mesililirige qarshi heriketke ötüshi kéreklikini éytqan.

Pirézidént tramp shu küni yene sabiq pirézidént baydén dewride maqullan'ghan tiktokning tarqitilishini tosush heqqidiki qanunning ijra qilinishini kéchiktürüsh heqqidiki buyruqqa imza qoyup, hökümet tiktok mesilisini “Muwapiq bir terep qilishni qarar qilghuche” edliye ministirliqining bu qanunni ijra qilmasliqini buyrughan.