Jon ston: “2017-2019-Yilliri Uyghurlarning tughulush nisbiti 49 pirsent töwenligen”

Xitay döletlik istatistika idarisi yéqinda 2020-yilliq doklatini élan qilghan. Mezkur doklatning munderije qismida: “Bu doklat xitaydiki memuriy rayonlarning bölünüshige asasen, shu rayonlarning milliy iqtisadi we ijtima'iy tereqqiyati heqqide chiqirilghan sanliq melumatlarning xulasisidur. Bu doklat xitay xelq ishliri ministirliqi we döletlik istatistika idarisi teripidin birlikte teyyarlan'ghan,” déyilgen.

Mezkur doklat jem'iy 28 babtin teshkil tapqan bolup, 2-babta pütkül xitaydiki nopus istatisitikisi bérilgen. Bu babning béshidiki chüshendürüshke asaslan'ghanda, bu babta pütün xitaydiki 31 ölke, aptonom rayon we biwasite qarashliq sheherlerning sheher nopusi hem yéza nopusini tekshürülgen bolup, 2019-yilining axirighiche bolghan xitaydiki omomiyyüzlük tughulush nisbiti, ölüsh nisbiti, tebi'iy köpiyish nisbiti istatsikilashturulghan.

Xongkong erkin axbarat torining xewer qilishiche, xitayning yéngi élan qilin'ghan nopus sanliq istatistikisida Uyghur éli nopusining köpiyishi yéqinqi 2 yil ichide 3 din 2 qisim dégüdek azayghanliqini körsetmekte iken. Xitay döletlik istatistika idarisining mezkur sanliq melumatida Uyghur élida 2017-yili 88.15 Pirsent bolghan tughulush nisbitining 2019-yili 14.8 Pirsentke chüshkenlikini bildürgen.

Musteqil analizchi jon ston ependi özining tiwéttér hisabida xitay hökümiti élan qilghan istatsitikigha qarighanda Uyghur élidiki nopusning 2010-yildin 2017-yilghiche muqim bolup, 2017-yildin 2019-yilghiche shiddet bilen 49 pirsent töwenligenlikini bildürgen.

Jon ston ependining éytishiche, u xitay hökümiti élan qilghan nopus heqqidiki sanliq melumatlarning yéqinqi 10 yilliq istatsitikigha asaslinip, yuqiriqi analizni chiqarghan iken. U radiyomizning bu analiz heqqidiki su'allirigha élxet arqiliq jawap qayturdi.

U xétide mundaq dep yazghan: “Shinjangdiki tughulush nisbiti ikki yilda yérim hesse kémeygen. Bu anglimaqqa bek qorqunchluq. Bu normal ehwal emes. Xitayning bashqa héchqandaq yéride bundaq ehwal yüz bermigen. Hetta shinjangdiki 50 pirsentke yéqin ahalini teshkil qilidighan xenzularning nopusidimu töwenlesh bolmighan. Uyghurlarning tughulush nisbiti texminen 50 pirsent töwenligen. Men bezi nahiye derijilik rayonlarning sanliq melumatigha diqqet qildim. 99 Pirsent ahalisini yerlik Uyghurlar teshkil qilghan nahiyelerdiki tughulush nisbiti 60-65 pirsent töwenligen.”

Gérmaniyelik tetqiqatchi adriyan zénz ötken yili élan qilghan doklatida Uyghur éli nopusining köpiyishi 2017-yildin kéyin 65 pirsent azayghanliqi, Uyghurlar zich olturushluq bezi jaylarda tughulush nisbitining aziyishi 80 pirsentke yetkenlikini ilgiri sürgen idi.

Awstraliye istratégiye we siyaset institutining tetqiqatchisi neysén rusir, jon ston ependining tiwéttérda tarqatqan uchurigha inkas sheklide munu sanliq melumatlarni ortaqlashqan: “Yéngisar nahiyeside (98.4 Pirsent Uyghur) 2015-yili 11 ming 878 neper bowaq tughulghan bolup, 2018-yiligha kelgende bu nahiyede aran 4141 neper bowaq tughulghan. Xoten nahiyeside (99.4 Pirsent Uyghur) 2015-yili 6993 neper bowaq tughulghan bolup, 2018-yiligha kelgende aran 2639 neper bowaq tughulghan. Shixenze shehiride (94. 1 Pirsent ahalisi xitay) 2015-yili 3688 neper bowaq tughulghan bolup, 2018-yiligha kelgende 4548 neper bowaq tughulghan.”

Jon ston ependi Uyghurlarning tughulush nisbitining bu qeder tiz töwenlishining sewebini mundaq tehlil qilghan: “Méningche, tughulush nisbitining bunchilik tik siziq bilen töwenlishi shinjangda wehshiyliklerning yüz bériwatqanliqining roshen belgisi. Tughulush nisbitining bunchilik yuqiri nisbet bilen téz töwenlishi dunyada nahayiti az uchraydu. Méningche, buningdiki eng asasliq seweb Uyghur erlirini keng kölemde tutqun qilishtin kélip chiqqan ijtima'iy tengpungsizliq؛ yene biri Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish arqiliq Uyghur bowaqlarning tughulushini qattiq kontrol qilish siyasitidur.”

Jon ston ependi yene bir qisim kishilerning bu xil qorqunchluq emeliyetke nisbeten her xil chüshendürüshlirining mewjut ikenliki heqqide toxtalghan: “Bezi kishiler bu sanliq melumatlarni ‛sadda‚ usullar bilen chüshendürüshke urundi. Ularning köz qarishiche, tughulush nisbitining töwenlishi iqtisadiy tereqqiyat, ayallar hoquqi, yuqiri turmush sewiyisi we téximu yaxshi ma'aripning netijisi iken. Emma bular yuqiriqi sanliq melumatlarni chüshendürüp bérelmeydu. Bir rayon nopusning bu xil nisbette töwenlishi üchün ikki yil emes, belki nechche on yil kétidu.”

Ötken yili 6-ayda tetqiqatchi adriyan zénz, xitay da'irilirining Uyghur ayallirigha qarita sistémiliq mejburiy bala chüshürüsh, mejburi tughmas qilish tedbirlirini élip bérip, Uyghur nopusining köpiyishini qattiq kontol qilghanliqi heqqide doklat élan qilghan idi.

Xitay hökümiti tetqiqatchi adriyan zénzning xitay hökümiti élan qilghan doklatlargha asasen Uyghur élidiki nopus köpiyishining 2017-yildin kéyin 65 pirsent azayghanliqi heqidiki doklatni adriyan zénzning shexsiyitige hujum qélish arqiliq ret qilghan idi.