Түрк мутәхәссисләр: “вабадин кейин хәлқара сиясий системида чоң өзгириш болиду”
2020.04.22
Хитайда байқилип пүтүн дуняға йейилған коруна вируси вабасидин кейинки хәлқара сиясий система һәққидә ахбарат васитилиридә охшимиған қарашлар вә талаш-тартишлар әвҗ алған болуп, түрк ахбарат васитилиридиму вабадин кейинки сиясий системида йүз беридиған өзгиришләр тоғрисида һәр хил көз-қарашлар елан қилинишқа башлиди.
Хитайниң ички вә ташқи җәһәттин бесимға учрайдиғанлиқи, ички вә ташқи сиясәтлириниң өзгиридиғанлиқи һәққидә талаш-тартиш күчәйгән болуп, елан қилинған анализ мақалилириниң көпинчисидә вабадин кейинки өзгиришниң иқтисадий вә иҗтимаий җәһәттинла әмәс, сиясий җәһәттинму күчлүк болидиғанлиқи оттуриға қоюлмақта.
Йеқинда түркийәдики нопузлуқ тәтқиқат мәркизи һесаблинидиған сиясәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқат җәмийити (SETA) ниң тәтқиқатчиси йүсүф әмрә көч тәрипидин SETA ниң рәсмий тор бекитидә елан қилинған “вабадин кейинки хитай” намлиқ мақалидә вирустин кейинки хитай дуч келидиған мәсилиләр ички вә ташқи сиясәт нуқтисидин тәпсилий анализ қилинған.
Мақалидә ейтилишичә, йеқиндин буян кишиләр хитай вәкиллик қилидиған диктатор система билән ғәрбиниң сиясий системисиниң вирус җәрянидики ролини селиштурушқа башлиған болуп, хитай өзигә хас диктатор сиясий қурулмисини ғәрбниң системисиға қарши таллаш сүпитидә дуняға тәшвиқ қилишқа башлиған.
Әмрә көчниң мақалисидә ейтилишичә, 5G тори, “бир йол бир бәлвағ” қурулуши, хитайниң оттура-шәрқ, оттура деңиз вә явропадики паалийәтлири хитайниң ғәрб системисиға қарши паалийәтлири үчүн асас һесаблинидикән.
Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған пәлсәпә пәнлири доктори мәмтимин әла хитайниң сиясий идеологийәси билән ғәрб сиясий системиси оттурисидики риқабәтниң маһийити вә пәрқи һәққидә тохталди.
Әмрә коч мақалисидә хитайниң вабадин кейинки ташқи сияситини йиғинчақлап, мундақ дегән: “хитай йеқинда икки тәкшиликтә ташқи сияситини шәкилләндүриду. Дәсләпкиси хәлқарадики образини ремонт қилиш, кейинкиси ғәрб системисиниң кәмчиликини тәкитләш арқилиқ өзиниң сиясий системиси вә идейологийәсини дуняға тәшвиқ қилиш.”
Вабаниң хитай билән явропа мунасивәтлиригә болған тәсири муһим нуқта сүпитидә тәпсилий анализ қилинған болуп, мақалидә хитайниң ваба җәрянидики “маска дипломатийәси” ваба кризисидин келип чиққан явропа иттипақи оттурисидики зиддийәтни чоңқурлаштуридиғанлиқи, хитайниң пурсәттин пайдилинип җәнубий вә шәрқи явропа дөләтлиридә тәсирини кеңәйтиш үчүн паал һәрикәт қилидиғанлиқи ейтилған.
Мәмтимин әла зияритимиз давамида вабадин кейин хитайниң дуняға тәшвиқ қиливатқан диктатор сиясий идеологийәси билән ғәрб сиясий идеологийәси оттурисидики тоқунуштин келип чиқидиған ақивәт һәққидики мөлчәрлирини бир қанчә җәһәттин оттуриға қойди.
Тонулған истратегийә тәтқиқатчиси доктор вәйсәл курд “сабаһ” гезитидә елан қилған мақалисидә американиң йеқинқи мәзгиллик сиясий йөнилишидә дуняға йетәкчилик қилиш истикини йоқитип қойғанлиқини, лекин хитайниң иқтисадий, һәрбий вә мәдәнийәт җәһәттин дуняға йетәкчилик қилишқа йетәрсиз икәнликини, хитайниң һәр җәһәттә америка билән өзүңгә соқуштурғудәк күчниң йоқлуқини ейтқан. Мақалидә йәнә вабадин кейинки американиң сиясити һәққидә мундақ дейилгән: “америкада ваба өтүп кәткәндин кейин трамп диққитини хитайға техиму бәкрәк мәркәзләштүриду дәп ейталаймиз. Сайлам җәрянида қолидики әң яхши козир хитай. Сайламда ғәлибә қазанса мәвҗут сиясәтлирини давамлаштуруши мумкин.”
Әмрә коч мақалисидә ваба сәвәблик хитай иқтисадиниң 40 йилдин буянқи әң төвән чәккә чүшүп қилиш мумкинчиликиниң барлиқини, вабаниң хитайдики һөкүмәт билән җәмийәт оттурисидики исми қоюлмиған “өзара маслишиш тохтами” ни хәтәргә учратқанлиқини, хитайда иҗтимаий буруқтурмилиқниң давамлиқ күчийидиғанлиқини ейтқан.
Көзәткүчиләр вабадин кейин йәршарилишишқа қарши туруш сиясий һәрикәтлириниң күчийиши сәвәблик хитайниң дуняниң ишләпчиқириш мәркизи болуштәк орнидин тәдриҗий айрилип қилиш мумкинчиликини тәкитлимәктә. “һүррийәт” гезитидә елан қилинған хәвәрдә уфуқ университети хәлқара мунасивәт факултетиниң мудири профессор доктор сәнҗәр имәр корона вируси вабасидин кейинки дуня һәққидики пикрини оттуриға қоюп, мундақ дегән: “миллий дөләтләрниң йәршарилишиш сиясәтлиридә җиддий өзгириш болиду. Бундин кийин дөләтләр еһтияҗлиқ нәрсиләрни өз дөлитидә ишләпчиқириш үчүн мустәқил сиясий система инша қилиш йолиға маңиду. Бу хитайниң һәммигә ‛мән берәй‚ услубини өзгәртиду.”
Көзәткүчләрниң қаришичә, вабаға қарши туруш җәрянида кишилик һоқуқни дәпсәндә қилған сиясәтләр, сәһийә хизмитиниң йетәрлик болмаслиқи, хәлқиниң турмуш сәвийисиниң төвәнлиши қатарлиқ сәвәбләр түпәйли хитайда хәлқниң һөкүмәткә болған наразилиқиниң күчийиш еһтималлиқи интайин юқири икән.
Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған өмәр қул әпәндим вабаниң дәсләпки мәзгилидә хитай һөкүмитиниң дохтурларни қолға елиши, вирус билән мунасивәтлик учурларни қаттиқ контрол қилиши, кишилик һоқуқни дәпсәндә қилиши қатарлиқ қилмишлириниң дуняға ашкара болғанлиқини, буниң пәқәт диктатор коммунист партийә һөкүмитиниң көрүнгән қисми икәнликини, һәқиқий әһвалниң буниңдин техиму еғир икәнликини ейтти. У мундақ деди: “алди билән хитайда кишилик һоқуқ уқуми һәққидә тохтилиш интайин мәнисиз бир иш. Вабадин бурунму хитайда кишилик һоқуқ дәйдиған нәрсә мәвҗут әмәс иди. Хитай кишилик һоқуқ, демократийә, қанун дөлити қатарлиқ уқумлар һәққидә тохтилиш мумкин болмиған бир сиясий системиға игә дөләт.”
“германийә авази” гезитиниң 5-апирилдики хәвиридә ейтилишичә, йеқинда тәһдит астидики милләтләр тәшкилати хитайда коруна вируси сәвәблик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң еғирлишиш мумкинчилики тоғрисида агаһландуруш бәргән. Мәзкур тәшкилатниң баянатида қәйт қилинишичә, 2020-йили январниң бешидин етибарән корона вирус билән мунасивәтлик 900 дин көп кишиниң тутулғанлиқи, йоқап кәткәнлики, лагерларға әвәтилгәнлики, мәҗбурий етирап қилдурғанлиқи яки җәриманә қоюлғанлиқи ениқланған. Хитай бихәтәрлик тармақлири коруна вируси билән мунасивәтлик ялған хәвәр тарқатқанлиқ баһаниси билән 5 миң 111 вәқәни бир тәрәп қилған болуп, уйғур райони вә тибәттин зор салмақни игиләйдикән. Тәһдит астидики милләтләр тәшкилатиниң мудири улрих делиюс хитайниң вабаға қарши туруш баһаниси билән меңә ююш һәрикитини күчәйткәнликини, дин вә ахбарат әркинликиниң техиму қаттиқ қамал қилинғанлиқини ейтқан.
Зияритимиз давамида доктор өмәр қул дуня вирус билән күрәш қиливатқан әһвалда дуняниң уйғур кишилик һоқуқ мәсилисини һәл қилиш үчүн қәдәм бесишиниң һазирчә мумкин әмәсликини, лекин дунядики уйғур тәшкилатлириниң уйғур мәсилисини күнтәртиптә тутуп туруш үчүн давамлиқ тиришчанлиқ көрситиши керәкликини ейтти.