11 Neper türk muxbiri xitayning tashqi teshwiqatigha wasite bolup berdi

Yéqindin buyan xitayning teklipi boyiche Uyghur élige ziyaretke barghan bir qisim chet ellik sayahetchiler, bolupmu türkiyedin barghan bezi muxbirlar Uyghurlarning “Tinch, bextiyar we bixeter” yashawatqanliqi, “Rayonning zor tereqqiyatqa érishkenliki” heqqide “Ijabiy xewer” tarqatmaqta. Xitay hökümiti özining teshwiqat mashinilirini ishqa sélip, chet ellik muxbirlar, bolupmu türkiyedin teklip qilip aparghan muxbirlarning atalmish “Güzel shinjang” heqqidiki buyrutma sözlirini xitay ichi we sirtigha tarqitip, özining xelq'aradiki obrazini yaxshilashqa urunmaqta.

13-Awghust küni xitayning hökümet taratqulirida élan qilin'ghan “Türk taratqu xadimliri qeshqerni maxtidi”, “Türk muxbirlar: shinjangning yéza-igiliki ilghar téxnologiye arqiliq uchqandek tereqqiy qiliptu” qatarliq bir yürüsh teshwiqat xewerliri buning delilidur.

Mezkur xewerlerde éytilishiche, türkiyelik 11  neper muxbir ürümchi, kucha, qeshqer we ili qatarliq jaylarda ziyarette bolghan we tesiratini xitayning “Xelq tori” muxbirigha anglatqan. Erdal emre isimlik bir türk muxbir qorghasta ilghar téxnika bilen shoxla (pemidur) yétishtürüwatqan bir yéza-igilik shirkitini ziyaret qilghanda, özining heyran qalghanliqini, hetta bundaq ilghar yéza-igilik téxnikisining mewjutluqini oylapmu baqmighanliqini bayan qilghan. Buningdin sirt “Jumhuriyet” gézitining tor bashqurghuchisi nurettin aqchay, xitay hökümet metbu'atigha bergen bayanatida, “Bügün ürümchide hemme adem bizge qarap külümsirewatidu. Bu ularning bextlik yashawatqanliqini körsitip béridu. Bu yerdiki ré'alliq gherb taratquliridin anglighanlirimizgha oxshimaydiken” dégen.

Uyghur élini ziyaret qilghan türk muxbirlarning yene beziliri gherb elliride déyiliwatqandek, hökümetning Uyghurlargha qaritilghan bésim we teqiblirining mewjut emeslikini ilgiri sürgen.

Bu qétim xitay hökümitining organ géziti bolghan “Nur géziti” idarisi türkiyediki 8 axbarat orginidin jem'iy 11 neper muxbirni xitaygha teklip qilghan. Ularning ichide “Aydinliq” gézitining sabiq muxbiri, “Médalning ikki yüzi: türkiyediki Uyghurlar” namliq höjjetlik filimni ishligen erjan küchükmu bar iken. U, bu qétimqi ziyariti toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Biz ‛nur géziti‚ ning teklipige bina'en, xitaygha bérip ékskursiye qilip kelduq. Jem'iy 11 neper muxbir bille barduq. Bizni ürümchi, qeshqer, kucha we ghulja qatarliq jaylarni aylandurdi. Qeshqer bilen ilini bek yaxshi körduq.”

U bizning “Xitay hökümiti silerni lagérlargha apirip aylandurdimu? Uyghur jama'iti silerni xitayning yalghan teshwiqatigha wasite bolup berdi dep tenqid qiliwatidu, buninggha néme deysiz?” dégen so'alimizgha jawab bérishtin özini qachurup, gep témisini bashqa yaqqa burap mundaq dédi: “Men bu heqte maqale yazimen. 9 Kün aylanduq, bu 9 kün jeryanida körgenlirimni we tesiratimni yazimen. Shu waqtida sizge xewer qilimen.”

Türkiyening “Iyi” partiyesidin bolghan sabiq parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi bu toghriliq inkas qayturup, mundaq dédi: “Sherqiy türkistan bésiwélin'ghan zémindur. Sherqiy türkistan xitayning bir parchisi emes. Buni yaxshi bilishimiz kérek. Shunga sherqiy türkistanning musteqilliq kürishini türkiye hökümiti qollishi kérek. Eger xitay rastinla ‛irqiy qirghinchiliq yoq‚ deydiken, bundaq muxbirlarni emes, belki her qaysi siyasiy partiyelerning parlamént ezaliridin, kishilik hoquq teshkilatlirining mes'ulliridin terkib tapqan bir hey'etning sherqiy türkistan'gha bérip ziyaret qilishigha ruxset qilishi kérek. Biz 2018-yilidin tartip buni telep qilip  kéliwatimiz, bu teleplirimizge xitay téxiche jawab bergini yoq. Xitay ‛irqiy qirghinchiliq yoq‚ dégen sözini ispatlaymen dése, bizning sherqiy türkistan'gha bérip xalighan jaylarni ékskursiye qilip, xalighan kishiler bilen körüshüshimizge derhal ruxset qilishi kérek.”

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi, xitayning yéqindin buyan türkiyediki solchil idiyediki bir qisim türk siyasetchiler, oqutquchilar, muxbirlar we tetqiqatchi-mutexessislerni Uyghur élige teklip qilip, ularning  aghzi arqiliq özining Uyghurlargha élip bériwatqan bésim siyasitini yépishqa urunuwatqanliqini, buning hem az-tola bolsimu paydisini körüwatqanliqini ilgiri sürdi.

Xitay kompartiyesi Uyghur élini bésiwalghan 70 yildin artuq waqittin buyan Uyghurlar özliri bilen qérindash bolghan türk xelqige xitayning zulumlirini anglitip kelmekte. Bolupmu, 2017-yilidin kéyin Uyghur mesilisining xelq'aralishishigha egiship, Uyghurlar duchar boluwatqan irqiy qirghinchiliqmu türkiyede köp bilin'gen idi. Mushundaq bir ehwalda xitayning bir qisim türk muxbirliridin paydilinip, “Uyghurlar bextlik yashawatidu”, “Shinjang bekla tereqqiy qiliptu” dégendek teshwiqatlarni bazargha sélishi, türkiyediki  Uyghurlarni endishige salmaqta. Enqerediki türkiye döletlik radiyo-téléwiziye idarisining muxbiri mirkamil qeshqerli ependi, xitayning teklipi arqiliq Uyghur élige bérip kelgen türk muxbirlarni téléwiziyelerde ochuq munazire qilishqa teklip qildi. U, xitayning teklipi we orunlashturushi boyiche Uyghur élige bérip xitayning teshwiqatigha wasite bolup bergen bundaq muxbirlarni pash qilish kéreklikini, bolmisa türkiyedila emes, belki pütün dunyadimu selbiy tesir peyda qilidighanliqini eskertip ötti.

Igilishimizche, xitayning teklipige bina'en Uyghur diyarigha bérip, xitayning siyasitini maxtighan 11 neper muxbirning köpi türkiyediki solchil éqimgha mensup yaki kommunizm idiyesini yaqlaydighan kishiler iken.