Jaza lagérliri téma qilin'ghan “Sherqiy türkistanning sulghun chéchiki-gülmire” namliq türkche roman yoruq kördi

Xitay Uyghur tilidiki ma'aripni cheklep, milliy edebiyat-sen'etning tereqqiyatini tosuwatqan bügünki künde, Uyghur edebiyati, jümlidin Uyghur tarixi we medeniyet-sen'itige da'ir kitablar türkiyede arqa-arqidin neshr qilinmaqta. Bolupmu türk yazghuchilarning Uyghurlar toghrisida türk tilida yazghan romanlirimu yoruq körmekte. Bu romanlarning tesiri bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqi türkiyede téximu keng tonulushqa bashlidi. Ene shundaq romanlarning biri, türk yazghuchi we siyasetchi heqwerdi altugh yazghan “Sherqiy türkistanning sulghun chéchiki-gülmire” (Doğu Türkistan’in yorğun çiçegi Gülmira) namliq romandur.

337 Betlik mezkur romanni türkiyening enqere shehiridiki “Geje” neshriyati neshr qilghan bolup, kitabning qara renglik muqawisigha ay-yultuzluq kök bayraqning süriti bérilgen.

Mezkur romanning aptori heqwerdi altugh ependi, kitabning axirida romanning mezmuni toghrisida qisqiche melumat bérip mundaq dep yazghan: “Gülmire peqetla bir qizning ismi emes. U, sherqiy türkistanda zulumgha uchrawatqan milyonlighan Uyghurlarning bir, yeni Uyghur ayallirining biri. Bu kitabta 1949-yili xitay teripidin bésiwélin'ghan sherqiy türkistanning, shundaqla Uyghur türklirining béshidin ötküzgen heqiqiy bir hikaye bayan qilin'ghan. Kitabda Uyghur türklirining öz zéminida xitay hökümiti teripidin sistémiliq halda élip bériliwatqan assimilatsiye, irqiy qirghinchiliq we zulum, jaza lagérlirida Uyghur xanim-qizliri duchar boluwatqan kemsitish, ippet-nomusigha chéqilishtek wehshilikler bayan qilin'ghan. Mezkur kitab milyonlighan gülmirelerning ichidiki bir gülmirening béshidin ötküzgen azap-oqubetliri, hesret we pighanliri teswirlen'gen romandur. Eger biraz wijdaningiz bolsa, bu romanni oqumang, chünki wijdaningiz hergiz chidimaydu. Eng axirida musteqil sherqiy türkistan dölitini körelishimizni ümid qilimen!”

RFA/Erkin Tarim

Kitab heqqide ziyaritimizni qobul qilghan yazghuchi heqwerdi altugh ependi, “Sherqiy türkistanning harghin chéchiki gülmire” namliq tarixiy romanni yézish pikrining özide qandaq peyda bolghanliqi toghrisida mundaq dédi: “Men burundin tartip türk dunyasigha, bolupmu sherqiy türkistan'gha bekla qiziqattim. Kéyinche sherqiy türkistanliqlar bilen tonushtum. Türkiyediki we dunyaning her qaysi jayliridiki sherqiy türkistan ammiwiy teshkilatlirining pa'aliyetlirini izchil hal közettim, sherqiy türkistan heqqide yézilghan köp sandiki kitab we maqalilarni oqudum. Bolupmu 2017-yili jaza lagérliri mesilisi otturigha chiqqandin kéyin, nurghun Uyghurlar bilen körüshüp, bu romanni yézishqa qarar berdim. 4 Yil kéche-kündüz tiriship, bu romanni yézip neshr qildurdum.”

Türkiye döletlik radiyo-téléwiziye idarisining muxbiri, Uyghur ziyaliysi mirkamil qeshqiriy ependi mezkur romanni oqughanliqini, buning mezmun we uslub jehettin yaxshi roman bolghanliqini, jaza lagéridin qutulup chiqqan gülmire namliq bir ayalning kechürmishlirini bayan qilish arqiliq, xitayning Uyghur xanim-qizlirining ippitige chéqiliwatqandek insan qélipidin chiqqan rezilliklirini pash qilghanliqini, bu romanning Uyghur qirghinchiqini türk jama'etchilikige anglitish jehette muhim bir eser bolghanliqini bayan qildi.

Izmir ége uniwérsitétining proféssori alimjan inayet ependi, edebiyat-sen'etning, bolupmu romanlarning Uyghurlarning ehwalini dunyagha anglitishta rolining zor ikenlikini, shunga bu romanning xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan insaniyetke qarshi jinayitini türk dunyasigha tonutushta zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Türkiyede Uyghurche romanlardin “Sultan satuq bughraxan”, “Mexmut qeshqiri”, “Idiqut” qatarliqlar türk tiligha terjime qilin'ghandin sirt, türk yazghuchilar teripidin “Jimjit köchüsh”, “Osman batur”, “Yolda qalghanlar”, “Selen'ge” we “Kök köz yéshi” qatarliq tarixiy romanlarmu yézildi.