Хитай, уйғур мәсилиси түпәйлидин түркийәгә ваксина сетип бәрмидиму?

5-Май күни түркийә сәһийә министири фәһраттин коҗа әпәнди хитайниң түркийәгә ваксина тәминләш җәряни тоғрисида баянат елан қилип мундақ дегәниди: “бүгүн >хитайдин келидиған ваксина қәйәрдә?< дәп сориған кишиләр, түнүгүн хитай билән оттуримиздики назук мәсилиләрни кочилаш арқилиқ мунасивитимизни бузушқа тиришивататти. Мувәппәқийәт қазанди дәп ейталмаймән, лекин мунасивитимизни зәхимләндүргәнлики ениқ”.

Мәзкур баянат түркийәдә талаш-тартиш пәйда қилған болуп, сиясәт анализчилири тәрипидин түркийә билән хитай оттурисида мәлум ихтилап көрүлгәнликиниң испати дәп қаралмақта вә кишиләрниң каллисида соал пәйда қилмақта. Бу соалға җаваб тепиш үчүн тонулған журналист, сабиқ җумһурийәт хәлқ партийәси парламент әзаси мустафа балбай әпәндим 12-май күни хитай әлчиханисиниң баянатчиси чең вейхуа билән елип барған сөһбитини асас қилип туруп язған обзори елан қилинди.

Түркийәдики әң кона, нопузлуқ гезитләрдин бири болған “җумһурийәт” гезитидә елан қилинған “хитай әлчиханиси билән ваксина вә уйғур тоғрисида елип берилған сөһбәт” мавзулуқ обзорида хитай әлчиханисиниң баянатчиси чең вейхуа билән хитай ваксиниси вә уйғур диярида йүз бәргән вәқәләр тоғрисида елип барған сөһбитиниң асасий мәзмуниға орун бәргән.
Мустафа балбай обзорида чең вейхуаниң хитай ваксинисиниң түркийәгә вақтида йолланмиғанлиқиниң сәвәби тоғрисида мундақ җаваб бәргәнликини язған: “40 дөләткә ваксина сетиватимиз, түркийәгә һазирға қәдәр 26 милйон ваксина саттуқ, апрел ейидин тартип дөлитимиз ичидә 300 милйон кишини әмләшкә башлиғанлиқимиз үчүн түркийәгә импорт қилишни тохтатқанидуқ. Буниң уйғур мәсилиси билән һечқандақ алақиси йоқ”.

Тонулған журналист мустафа балбай әпәнди хитай әлчиханисиниң баянатчиси чең вейхуадин дуняниң күн тәртипидики уйғур ирқий қирғинчилиқи, уйғурларға елип бериливатқан бесим сиясити тоғрисида соал сориғанлиқини, униңға чең вейхуаниң мундақ җаваб бәргәнликини язған: “уйғур райони түркийәдин икки һәссә чоңлуқта болуп, хитайниң әң чоң районлиридин бири. У, йәрдә 1990-йилидин 2017-йилиғичә миң әтрапида террорлуқ һуҗуми йүз бәрди. Буларниң алдини елиш тәдбир елип бериватимиз”.

Мустафа балбай әпәнди обзорида пәқәтла хитайниң көз қаришинила оттуриға қойған болуп, уйғурлар вә демократийәлик дөләтләр илгири сүрүватқанларниң һәммисини инкар қилған. Мустафа балбай әпәнди обзорида өзиниң буниңға болған көз қаришини баян қилмиған. Лекин мустафа балбай әпәнди телевизийәләрдики сиясәт анализ программилирида түркийә һөкүмитини уйғурларға игә чиқмаслиқ билән әйибләп кәлгән кишиләрдин биридур.

Өткән йилидин тартип түркийәдики өктичи партийәләр уйғур мәсилисини давамлиқ күн тәртипкә елип келип, түркийә һөкүмитигә қарита түркийә хәлқиниң бесимини пәйда қилғаниди. Бәзи мутәхәссисләр илгири сүргәндәк уйғур мәсилидин түпәйли хитай түркийәгә ваксина беришни кечиктүрдиму? яки хитай әлчиханиси дегәндәк, хитайниң вәдисидә турмаслиқиниң уйғур мәсилиси билән мунасивити йоқму? алдимиздики күнләрдә хитай ваксинини уйғурлар тоғрисида түркийәгә бесим ишлитиш үчүн козир қилип ишлитәмду? бу һәқтә зияритимизни қобул қилған истанбул университети тарих кәспи оқутқучиси өмәр қул әпәнди мундақ деди: “хитай әлчиханиси түркийә билән болған мунасивитидә чатақ йоқ дегән болсиму, буниңдин түркийәдә шәрқий түркистан мәсилисиниң күнтәртипкә келишидин хитайниң биарам болғанлиқини, шәрқий түркистан мәсилисидә түркийәдин бәзи нәрсиләрни тәләп қилғанлиқини чүшинивалғили болиду. Түркийә һөкүмити өктичи партийәләр вә амминиң бесими билән хитай рәһбәрлири билән болған учришишларда шәрқий түркистанда мәйданға келиватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини оттуриға қоюшқа мәҗбур қалғандәк туриду. Әгәр бу мәсилидә җамаәт пикри күчәйсә түркийә һөкүмити шәрқий түркистан мәсилисидә бир нәрсиләрни қилишқа мәҗбур қалиду”.

Әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти мудири, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди хитайниң 50 милйон ваксина беримән дәп 26 милйонни бәргәндин кейин қалғанлирни бәрмәсликидә икки сәвәб барлиқини илгири сүрди.

У, уйғур мәсилисиниң хәлқаралишишиға әгишип, мәзкур мәсилиниң түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәткә тәсир көрситишкә башлиғанлиқини баян қилди. 

Бәзи мутәхәссисләр бундин кейин зор миқдарда ваксина ишләп чиқириватқан дөләтләрниң дуня сияситигә тәсир көрситидиғанлиқини, ваксинини башқа дөләтләр билән болған мунасивитидә козир қилип пайдилинидиғанлиқини илгири сүрмәктә. Истанбулдики ибни халдун университети хәлқара мунасивәтләр кәспи докторанти мәвлан тәңриқут әпәнди хитайниң шәрқий түркистан мәсилисини бастурушта башқа дөләтләр билән болған мунасивәттә, болупму түркийә билән болған мунасивәттә козир қилип пайдилинидиғанлиқини илгири сүрди.

Түркийә хитай билән 4-айниң ахириғичә 50 милйон адәт синовак ваксиниси елиш тоғрисида келишим түзгән болсиму һазирға қәдәр 26 милйон әтрапида ваксина сетип бәргән. Түркийә сәһийә министири қалғанлириниң бундин кейинму импорт қилидиғанлиқини билдүрди.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар