“Türkiye jumhuriyiti we türk dunyasi” yighinida Uyghurlarning éghir weziyiti otturigha qoyuldi

Türkiyening paytexti enqerede 10-ayning 21-küni échilghan “Türkiye jumhuriyiti we türk dunyasi” mawzuluq yighinda Uyghurlarning 20-esirde élip barghan musteqilliq küreshliri we Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti otturigha qoyuldi. Bu yighin türkiye jumhuriyiti qurulghanliqining 100 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülgen bolup, türk ojaqliri teshkilati re'isi mehmet öz ependi échilish nutqi sözlidi. Türk ojaqliri teshkilatining bash katipi, piroféssor doktor mehmet shahin'göz ependi “Türkiy xelqlerning musteqilliq küreshliri” témisida, enqere uniwérsitéti tarix penliri piroféssori üchler bulduq ependi “Türkiyening türk dunyasigha bolghan köz qarishi”, piroféssor doktor ibrahim ethem atnur ependi “Türk dunyasining 21-esirdiki yüzlinishi” témisida doklat berdi.

Mezkur yighinni 1912-yili qurulghan türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatlardin biri hésablinidighan türk ojaqliri teshkilati uyushturghan bolup, yighin'gha ammiwi teshkilat mes'ulliri, idare-jem'iyet rehberliri we aliy mektep oqutquchi we oqughuchiliridin bolup 500 etrapida kishi ishtirak qildi. Piroféssor doktor mehmet öz ependi échilish nutqida Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Men derd-elemlerni hergiz sélishturmaymen. Eger ghezzediki weqege bolghan köz qarishimizni éniq otturigha qoyghan bolsaq, 2018-yilidin tartip sherqiy türkistanda Uyghur milliti ölümge tashlap qoyuldi. Sherqiy türkistan toghrisida türkiye awazini chiqardimu? dunyawi küch bolush körüshi dawamlishiwatidu. Bu küreshte qaysi dölet kimdin paydiliniwatidu, buning bilen méning karim yoq. Men Uyghurlar mesilisige köngül bölimen. Birleshken döletler teshkilatida en'gliye wekilining bashchiliqida teklip teyyarlan'ghan, bu yaxshi ish. Bezi döletler Uyghur mesilisidin paydilinishqa urunushi mumkin. Lékin xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan insaniyetke qarshi jinayitidin ibaret qilmishini nezerdin saqit qilghili bolmaydu. Eger ijtima'iy taratqularni ishlitiwatqan bolsingiz xitayning Uyghur yash-ösmürlerning méngisini qandaq yuyuwatqanliqini körüwalalaysiz. Hazir sherqiy türkistanliq yash-ösmürler milliy we diniy kimlikidin uzaqlashturuldi. Biz dunyadiki mesililerge milliy we insaniy nuqtidin qariyalisaq toghra qarighan bolimiz” .

RFA/Erkin Tarim

Arqidin enqerediki ghazi uniwérsitéti piroféssori, türk ojaqliri teshkilatining bash katipi mehmet shahin'göz ependi bergen doklatida, Uyghurlar ötken esirde qurghan ikki jumhuriyiti toghrisida toxtaldi. U, mundaq dédi: “1931-Yili sherqiy türkistanda yüz bergen qozghilanglar netijiside, 1933-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghan. Bu jumhuriyetning qurulushining gherbiy türkistandiki türkiy xelqlerge yaman nemune bolushidin qorqqan sowét ittipaqi, xitay bilen til biriktürüp mezkur jumhuriyetni yoq qiliwetken. 1944-Yili sherqiy türkistanning shimalidiki ghuljida sherqiy türkistan jumhuriyiti élan qilin'ghan. 1949-Yilining axirida sherqiy türkistan kommunist xitay teripidin bésiwélin'ghandin kéyin milliy armiye yoq qilin'ghan. Eyni waqittiki sherqiy türkistan rehberlirining beziliri suyiqest bilen öltürülgen. Beziliri bolsa chet elge qéchishqa mejbur bolghan. Sherqiy türkistanliqlarning musteqilliq körüshi 74 yildin buyan dawam qilmaqta. ”

U sözining axirida türk ojaqliri teshkilati bolush süpiti bilen “Sherqiy türkistandiki qérindashlirining néme derd-elemlerni tartiwatqanliqini yaxshi bilidighanliqini, türkiyede, türkiy jumhuriyetliride sherqiy türkistan mesilisini dawamliq kün tertipke élip kélidighanliqini, peqetla sherqiy türkistan mesilisinila emes qirim tatarliri, iraq kerkük we musuldiki türkmenler, yawropadiki türklerning mesililirinimu kün tertipke élip kélip, hel qilish yolliri izdeshni dawam qilidighanliqi” ni tekitlidi.

 “Türkiye jumhuriyiti we türk dunyasi” mawzuluq yighin axirida ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur akadémiyesi bash katipi abdulhemid qaraxan ependi yighinning yaxshi ötkenlikini, bu yighinda Uyghurlarning tarixi, musteqilliq küreshliri we bügün duchar boluwatqan irqiy qirghinchiliqning otturigha qoyulushining zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Türkiye jumhuriyitining qurulghanliqi 1923-yili 10-ayning 29-küni resmiy jakarlan'ghan bolup, qurulushining 100 yilliqi munasiwiti bilen türkiyening her qaysi jaylirida her xil pa'aliyetler ötküzülmekte.