Xitayning türkiyege sozulghan uzun qoli: istanbuldiki “Hira Uyghur bashlan'ghuch mektipi” péchetlen'gen

2015-Yildin béri türkiyening ‍istanbul shehiride oqu-oqutush ishliri bilen shughullinip kéliwatqan “Hira Uyghur bashlan'ghuch mektipi” oqughuchiliri. 2020-Yili 3-awghust, türkiye.

2015-Yildin béri türkiyening ‍istanbul shehiride oqu-oqutush ishliri bilen shughullinip, chet'ellerde shekilliniwatqan Uyghur muhajiret ma'aripidiki muhim ul eslihelerning biri bolup qalghan “Hira Uyghur bashlan'ghuch mektipi” ötken hepte türkiye da'iriliri teripidin péchetlen'gen. Mezkur mektep mes'ullirining éytishiche, mektepning oqu-oqutush ishliri istanbul wilayetlik ma'arip idarisining buyruqi bilen resmiy toxtitilghan. Da'iriler 22-dékabir düshenbe küni etigende mektepning derwazisini taqap, mektepke kelgen oqughuchilarni we oqughuchi ata-anilirini mektepke kirgüzmigen.

Mektep mes'ullirining éytishiche, ular istanbuldiki yerlik ma'arip tarmaqlirigha mektepning türkiye ma'arip qanunigha xilap héchqandaq herikiti yoqliqini éytqan bolsimu, biraq ma'arip tarmaqliri özlirining yuqiridin chüshken buyruqni ijra qilish mes'uliyiti barliqi, xitayning mezkur mektep üstidin türkiyening alaqidar organlirigha shikayet qilip, bu mektepning türkiyening resmiy ma'arip programmisigha xilap öz aldigha ma'arip shekillendürüp, xitaygha qarshi heriket élip barghan bolsimu, biraq türkiye ma'arip tarmaqlirining buninggha yol qoyghanliqini eyibligenlikini bildürgen.

Hira Uyghur mektipining qurghuchisi we mektep mudiri loqmanjan abdulla ependi 22-féwral ziyaritimizni qobul qilip, mektepning resmiy taqalghanliqini delillidi. Uning éytishiche, bu mektepning ders waqti bilen dölet mekteplirining ders waqti taqashmisimu, lékin istanbul wilayetlik ma'arip idarisi “Dölet mekteplirining ders waqti ichide bundaq oqutush élip bérishinglargha yol qoyalmaymiz” dégen.

Loqmanjan abdulla: “Uyghur balilirimiz dölet mektepliride oquytti. Uningdin bashqa waqitlarda bizning mektepke kéletti. Dölet mektepliride yérim oquydu. Shunga chüshtin kéyin oquydighan balilar chüshtin burun, chüshtin burun oquydighan balilar chüshtin kéyin kélip oquytti. Ularning yérim künlük bosh waqtigha nisbeten nahayiti yaxshi orunlashturush bolghan. Oylimighan yerdin bu xitayning diqqitini qozghighan oxshaydu. Buninggha qarita türkiye hökümitige mushundaq ish qiliwétiptu, bular öz aldigha musteqil Uyghur ma'arip sistémisi boyiche resmiy mektep sheklide qedem bésiwétiptu, buninggha türkiye hökümitimu yol échip bérip, mektepmu bériptu. Hetta mektepni ‍ijarige bériptu, dégen geplerni qilghandin kéyin, biz türkiye hökümitimu buninggha jawab qayturushqa mejbur bolduq, dédi”.

Loqmanjan abdullaning éytishiche, ularning telipi “Insan bolush süpitidiki eng eqelliy telep” bolup, emeliyette bu mektep türkiye ma'aripigha hesse qoshuwatqan, ularning yükini yenggillitip bériwatqan bir orun iken.

Loqmanjan abdulla: “Biz hazir bu ishning yolini méngip, munasiwetlik orunlar bilen körüshüp, bu ishni chirayliq hel qilishni oylaymiz. Bu dunyaning qandaq yéride bolsa héchqandaq ademning qarshiliqigha uchraydighan ish emes. Yeni bu bir insan bolush süpitimizde eqelliy bir heqqimizni telep qilishtur. Dölet mektipide oquwatqan, türkiyening normal turushluq guwahnamisi bilen yashawatqan, türkiye jumhuriyitining ma'arip sistémisi boyiche terbiye körüwatqan, uningdin bosh waqtida mushu mektepte özini yétishtürüsh derslirige qatniship, dersini oquwatqan oqughuchilarning mushundaq bir chekleshke uchrishi kishini bek epsuslanduridu”.

Biz 22-féwral bu munasiwet bilen türkiye döletlik ma'arip ministirliqigha téléfon qilip, mezkur organning bu ishtin xewiri bar-yoqluqi, eger xewiri bolsa bu mektepning taqilish sewebige qandaq chüshenche béridighanliqini soriduq. Türkiye döletlik ma'arip ministirliqi xewer alaqe merkizining bir emeldari téléfonimizni élip, özlirining bundaq bir qarardin xewiri yoqluqi, eger biz telep qilsaq özlirining bu sürüshtürüp, üch kün ichide jawab bérishi mümkinlikini bildürdi. U: “Siz éytqan mesile toghrisida élip barghan izdinishlirimdin néme üchün taqalghanliqigha da'ir héchqandaq uchurgha érishelmidim. Eger siz xalisingiz bu mesile heqqide sizning uchur élish telipingizni resmiy iltimas süpitide turghuzushum mumkin. Iltimasingizgha üch kün ichide jawab bérilishi mumkin. Üch kün ichide xewer alaqe merkizimizge qayta téléfon qilip, iltimasingizning jawabini alalishingiz mumkin” dédi.

2015-Yili qurulghan “Xira Uyghur mektipi” ning 300 artuq ‍oqughuchisi bar bolup, istanbulning küchük chekmeje rayonidiki bu mektepning oqutush binasini eyni waqitta istanbul ma'arip idarisi teminligen. Biraq bu mektepning bashlan'ghuch oqughuchiliridin sirt yene in'gliz we türk tillirini oqutidighan chonglar ma'aripi, shundaqla tikküchilik, shopurluq qatarliq kespiy maharet siniplirimu bar idi. Bu qétim chonglar ma'aripi we kespiy maharet siniplirimu birdek taqalghan.

Loqmanjan abdullaning éytishiche, xitay türkiye hökümet da'irilirigha bu mektep üstidin shikayet qilghanda yene bu mektep oqughuchilirining 2019-yilidiki bir mektep murasimida kiygen formisini bahane qilghan. Ular bu mektepni oqughuchilargha forma kiydürüsh bilen eyibligen.

Loqmanjan aldulla: “Bu yerde tutamgha chiqqudek bir nerse yoq. Herbiyche forma, dégini pütünley yalghan. Ular herbiyche forma emes. Hemmisi bir tutash kiyimler……sen bir tutash forma kiydürüpsen, deydu. Bir tutash forma emes. Bu balilarning özining dölet mektepliridiki formisi, dégendin kéyin, bular sürüshtürüp özining mektep formisi chiqip qaldi. Hazir xitayning birdin-bir tutuwalghini shu 2019-yildiki resim boluptu”.

Türkiye ma'arip tarmaqlirining yuqiriqi qarari 22-féwral türkiye parlaméntidiki bezi öktichi partiye parlamént ezalirining qattiq tenqidige uchridi. Türkiyediki öktichi partiyelerdin sabiq bash ministir exmet dawut'oghluning rehberlikidiki kélechek partiyesining mu'awin re'isi salchuk özdagh 22-féwral ziyaritimizni qobul qilip, bu weqening “Yüz qizartidighan” xataliq ikenliki, ma'arip ministirliqining bu xataliqni derhal tüzitishini telep qildi. Salchuk özdagh mundaq dédi: “Bu türkiye jumhuriyitini bashquruwatqan hazirqi hökümet üchün bek eyib bir ish. Yüz qizartidighan bir ish. Anatoliye jughrapiyesidiki ming yilliq millitimizning örp-adetlirige, qa'ide-yosunlirigha yéqishmaydighan bir ish. Besh ming yilliq bir milletning perzentlirining qurghan bir döliti bundaq bir eyib ishni qilamdu. Bu yerde hökümetni bu xataliqtin derhal qaytishqa chaqirimiz. Bu orun 2015-yili istanbul ma'arip idarisining ruxsiti bilen qurulup, türkche we Uyghur türkchiside alahide kurs bérip kelgen. Bu yerge insanlar yaxshi körüp, özi xalap kélidu. Buni bügün xitay hökümitining bésimi, dégenni bahane qilip taqishidek bu eyib, hökümetke yétip ashidu”.

Salchuk özdaghning éytishiche, kélechek partiyesi “Hira Uyghur mektipi” ning aldigha bérip, axbarat yighini ötküzidiken. Salchuk özdagh: “Türkiyediki sherqiy türkistandin kelgen Uyghur türklirining perzentliri öz tilida bir ma'arip merkizi qurghan. Ruxset élip, ma'arip pa'aliyiti bilen shughullan'ghan. Bu ma'arip pa'aliyitini xitay elchixanisining bésimi, dégen bahanide emeldin qaldurush hem ma'aripqa bérilgen bir zerbe hem dindashlirimiz we tughqanlirimizgha qilin'ghan haqarettur. Bu haqaretni derhal toxtitishi kérek. Biz kélechek partiyesi u mektepke barimiz we uning aldida axbarat élan qilip, bu xataliqtin qaytishni telep qilimiz” dédi.

“Hira Uyghur mektipi” ning taqilishi, xitay-türkiye munasiwiti barghanséri yéqinliship, türkiyediki Uyghur muhajirlirining pa'aliyet boshluqi künséri tariyip kétiwatqan, bu chet'eldiki Uyghur teshkilatlirida türkiyediki Uyghurlarning kélechikige bolghan endishilerni téximu kücheytiwatqan bir waqitta yüz bergen. Yéqinda türkiye bilen xitay “Pul yuyush we térrorluqqa maliye yardimi bérishke qarshi turush hemkarliq kélishimi” imzalap, ikki terep bir-birini buninggha da'ir uchurlar bilen teminleshke kélishken. Bu kélishim xitay hökümiti chet'eldiki Uyghurlarning hemmisini yoshurun térrorluq gumandari, dep mu'amile qiliwatqan bir waqitta, Uyghur teshkilatlirida türkiyediki Uyghurlarning iqtisadiy, maliye bixeterlikige bolghan endishisini téximu kücheytkenidi.